نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 استادیار جامعه شناسی محیط زیست – دانشگاه مازندران

2 کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی

چکیده

هدف اصلی این پژوهش، سنجش رفتار زیست محیطی و شناخت تاثیر سرمایه اجتماعی و ابعاد آن (شبکه‌های اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد اجتماعی) بر رفتارهای زیست محیطی می‌باشد. به‌عبارت دیگر، هدف اصلی پژوهش حاضر پاسخ به‎این سوال است که آیا با افزایش و یا کاهش سرمایه اجتماعی، در رفتارهای زیست محیطی تغییری به‎وجود می‌آید یا خیر؟ روش تحقیق در این پژوهش از نوع پیمایشی است. نمونه آماری شامل 440 نفر از افراد بالای 18 سال ساکن در مناطق شهری استان کردستان بوده که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله انتخاب شده‌اند. ابزار این تحقیق پرسش‎نامه بوده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که با وجود شرایط نامناسب و امکانات محدود زیست محیطی در استان کردستان رفتارهای مسئولانه زیست محیطی افراد مورد مطالعه در حد بالایی بوده‌ است. علاوه بر این، یافته‌ها حاکی از آن است که سرمایه اجتماعی افراد مورد مطالعه در حد نزدیک به‎متوسط است. آزمون فرضیه نشان می‌دهد که بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی رابطه مثبت و مستقیمی وجود دارد. به‎عبارت دیگر، با افزایش سرمایه اجتماعی، رفتارهای مسئولانه زیست محیطی نیز مسئولانه می‌شود. در خاتمه، به‎دلایل احتمالی پائین بودن میزان سرمایه اجتماعی پرداخته شد.

کلیدواژه‌ها

 بیان مسئله

ارتباط محیط زیست و سرمایه اجتماعی از جمله موضوعات جدیدی است که مورد توجه محققان زیست محیطی قرار گرفته است. هاری و استفان[1] (2008)، گرافتون و نولز[2] (2003)، اشام[3] و همکاران (2002)، پرتی و وارد[4] (2001)، کاتز[5] (2000)، خوش­فر و همکاران (1388) و عقیلی و همکاران (1388) معتقدند که سطوح سرمایه اجتماعی بر ترجیحات زیست محیطی افراد و دولت­ها تأثیر به‌سزایی دارند. نتایج این تحقیقات نشان می­دهد که سطح بالای سرمایه اجتماعی - با کاهش هزینه‍های فعالیت­های جمعی- همکاری بین افراد را تسهیل می­کند و مردم بیشتر در فعالیت­های جمعی شرکت می­کنند. در نتیجه فعالیت­های فردی و خصوصی که دارای اثرات منفی زیست محیطی می‌باشد را کمتر انجام می­دهند. به‎عنوان نمونه، پرتی و وارد (2001)، به‎بررسی نمونه­های زیادی از هنجارها و قرادادهای اجتماعی (ابعادی از سرمایه اجتماعی) در فعالیت‌های جمعی پرداختند که بر ترجیحات زیست محیطی افراد اثر دارند.

همچنین، نتایج تحقیق خوش­فر و همکاران (1388) نشان داد، سرمایۀ اجتماعی، همبستگی مثبت و قوی با رفتارهای مسؤولانه نسبت به‎محیط زیست دارد. این رابطه قوی بین میزان سرمایۀ اجتماعی افراد (اعتماد نهادی، اعتماد عمومی، مشارکت اجتماعی، امنیّت اجتماعی و عضویّت مدنی) با رفتارهای مسؤولانه آنان نسبت به‎محیط زیست حاکی از این است که هنجارهای اعتماد و مشارکت و همچنین احساس امنیّت بر کنش اجتماعی افراد نسبت به‎محیط طبیعی پیرامون خود تأثیر به‎سزایی دارند. علاوه بر این، گرافتون و نولز (2003) معتقدند که طیف گسترده­ای از عوامل تعیین کننده اجتماعی (سرمایه اجتماعی، واگرایی­های اجتماعی و ظرفیت­های اجتماعی) تاثیر قابل توجهی بر کیفیت محیط زیست دارند. نتایج مطالعه آن‎ها نشان می­دهد که بین سرمایه­های عمومی اجتماعی و تاثیر سیاست‌های زیست محیطی و عوامل اساسی اقتصادی و جمعیت­شناسی تعیین کننده عملکرد ملی محیط زیست رابطه وجود دارد.

در کل، یافته­های محققان زیست محیطی نشان می­دهد که سرمایه اجتماعی متغیر تاثیرگذار بر رفتارهای زیست محیطی است. اما، وجود سرمایه اجتماع صرف، شرط کافی برای بهبود ترجیحات زیست محیط افراد و سیاست دولت­ها نیست. زیرا نوع سرمایه اجتماعی و چگونگی نتایج آن متفاوت است و تاثیر کلی آن بر ترجیحات زیست محیط افراد و سیاست دولت­ها متفاوت است. بر این اساس، به‎نظر می­رسد سرمایه اجتماعی دارای دو نوع پیامد مثبت و منفی می­باشد. انتظار می­رود پیامدهای مثبت سرمایه اجتماعی باعث به‎وجود آمدن کنش­ها و رفتارهای مثبت ­شود. در نتیجه این فرآیند، رفتارهای زیست محیطی مسئولانه در قبال محیط زیست صورت گیرد. علاوه بر این، انتظار می­رود پیامدهای منفی سرمایه اجتماعی باعث به­وجود آمدن کنش­ها و رفتارهای منفی ­شود و به‎تبع آن رفتارهای زیست محیطی غیر مسئولانه­ای در قبال محیط زیست صورت گیرد.

علاوه بر این، مروری بر منابع مربوط به‎بحث سرمایه اجتماعی (کلمن[6]، 1998)، (بوردیو[7]، 1986)، (پاتنام[8]، 1995)، (فوکویاما[9]، 1998)، نیز نشان می­دهد که مفهوم سرمایه اجتماعی معطوف به‎کنش اجتماعی است. سرمایه اجتماعی در واقع توانایی گسترش کنش است و آن را غنی می سازد، به‎تعبیری منبع کنش اجتماعی محسوب می­شود (خوش فر و همکاران، 1388: 39). بنابراین، سرمایه اجتماعی بر کنش میان انسان­ها تمرکز دارد؛ کنشی که در تمام لحظات زندگی انسان وجود دارد و رفتار و نگرش­های وی را تحت تاثیر قرار می­دهد. بخشی از زندگی انسان رفتارها و کنش­های زیست محیطی تشکیل می­دهد، می­توان انتظار داشت که سرمایه اجتماعی بر رفتارهای زیست انسان­ها تاثیر داشته باشد؛ مخصوصاً در جامعه­ای که تهدیدات زیست محیطی با شتابی فزاینده افزایش پیدا می­کند.

امروزه، تجربه مشکلات زیست محیطی تنها به‎کشورهای توسعه­یافته محدود نمی­شود، بلکه اکثر کشورهای جهان(از جمله ایران) را نیز در بر­می­گیرد (کاستلز،1384 : 148، کلانتری و همکاران، 2007 و صالحی، 2010). استان کردستان با مساحت 235/28 کیلومتر مربع در غرب ایران قرار دارد. از یک سو، این استان دارای جلوه­ها و مناظر بی­نظیری است. طبیعت متنوع با کوه­های مرتفع، رودخانه­های خروشان و پوشش جنگلی این استان همه نشانگر اهمیت این منطقه از نظر زیست محیطی است. با این وجود، این استان نیز از خطرات و تهدیدات زیست محیطی جهانی در امان نمانده است. از سوی دیگر، آتش سوزی­های مکرر در سال 1389 و بهار سال 1390 در شهرستان مریوان و سنندج (سایت انجمن چیا) باعث شده که طبیعت این استان دچار صدمات جبران ناپذیری شود، علاوه بر این، ریختن زباله­ها در معابر عمومی، پارک­های جنگلی و پارک­های سطح شهرها، مصرف بیش از حد برق، آب و گاز در ساعات پرمصرف (سایت ادارات برق، آب و گاز)، استفاده از خودروهای فرسوده، استفاده از مواد شوینده و وسائل بدون استانداردهای زیست محیطی و ... این موضوع اهمیت و ضرورت بررسی کنش و رفتارهای زیست محیطی ساکن استان و تاثیر سرمایه اجتماعی که منبع کنش محسوب می­شود، بر کنش و رفتارهای زیست محیطی نشان می­دهد. به‎عبارت دیگر، اهمیت موضوع با بروز مسائل و مشکلات زیست محیطی در استان، ضرورت اقدامات در جهت کاهش مصائب ناشی از آن و نیاز به‎اطلاعاتی برای سیاست‌گذاری­ها، طرح­ها و برنامه­ریزی در جهت کاهش مشکلات زیست محیطی استان مشهود­تر می­شود. نیاز به‎اطلاعات در سازمان­های متولی محیط زیست از جمله: استانداری استان، سازمان محیط زیست استان، شهرداری، تشکل­های غیر دولتی و ... برای شناخت مسئله در برنامه­ریزی و اجرای آن از اهمیت به­سزائی برخوردار است.

نهایتاً، با توجه به‎اهمیت زیست محیطی این منطقه، فراملیتی بودن مسائل و مشکلات زیست محیطی و تمرکز جامعه­شناسان محیط زیستی به‎کنش­ها و رفتارهای زیست محیطی افراد، این سوال مطرح می­شود که سرمایه اجتماعی ساکنان شهری استان کردستان چه تاثیری می­تواند بر رفتارهای زیست محیطیآن‎ها داشته باشد؟ و با توجه به‎نوع تاثیرگذاری سرمایه اجتماعی، آیا می­توان برنامه­هایی را در جهت حمایت از محیط زیست و داشتن رفتارهای مسئولانه نسبت به‎آن تدوین کرد؟

 

چارچوب تحقیق

رویکرد سنتی به‎بررسی رفتارهای زیست محیطی به‎طور کلی بر افراد به‎عنوان تصمیم گیرندگان مستقل تمرکز داشت و از روش­های متعدد گنجانده شده در زمینه­های منطقه­ای و محلی در تصیم گیری فرد، غفلت کرده­اند (ویکفیلد و همکاران 2006). با این وجود، در دهه­های اخیر شاهد دگرگونی در قلمرو تفکر اجتماعی هستیم، به­طوری که حوزه­های مختلف در پی آن بوده­اند که شناخت محیطی را با پارادایم کانونی خود پیوند دهند تا بتوانند به‎چالش­هایی که محیط­گرایان مطرح کرده­اند پاسخ دهند (بری، 2007).

صالحی (2010) معتقد است طرز تفکر نوین که توانست محدودیت­های رشد را تشخیص دهد، به‎صورت یک پارادایم جدید زیست محیطی (NEP[10]) در تفکرات زیست محیطی مطرح شده و بر اهمیت تعادل طبیعت و عدم غلبه انسان بر طبیعت متمرکز است. همچنین، بار (2003) معتقد است که نگرش­ جدید مطرح شده توسط دانلاپ و ون­لیر (1978) و دانلاپ و همکاران (2000) نگرشی است که ارزش­های زیست-محور را در برابر ارزش­های تکنو-محور قرار می­دهد. دانلاپ و ون­لیر جهان بینی تکنو-محور را ضد محیط زیستی می­دانند و آن را به‎چالش کشیدند. سپس، به‎ارائه رویکردی پرداختند که برای محیط زیست ارزش ذاتی قائل است و می­تواند جهت دهنده رفتارهای زیست محیطی باشد. آن‎ها معتقدند که  یافته­های محققان به‎صورت کلی و بدون هیچ استثناء حاکی از آن است که این جهت­گیری منجر به‎رفتارهای مسئولانه نسبت به‎محیط زیست می­شود (بار، 2003 ).

علاوه براین، استرن و همکارانش یک چارچوب تئوری ارزش، باور و هنجار ([11]VBN) را برای مطالعه رفتار زیست محیطی ارائه دادند. (VBN) پیوند نظریه ارزش با نظریه هنجار اخلاقی عمل­گرا و پارادایم جدید زیست محیطی است. یافته­های اولیه از فرضیه­های (VBN) هنجارهای اخلاقی شخصی که مبنایی برای افراد مستعد به‎رفتارهای مسئولانه زیست محیطی است پشتیبانی می­کنند. علاوه براین، نظریه (VBN) مشخص می­کند که باورهای مربوط به‎شرایط عمومی بیوفیزیکی محیط زیست برای ارتباط بین ارزش­ها به‎سوی رفتار زیست محیطی مناسب است.

اگرچه تئوری­های گوناگون طرفدار زیست محیط نظیر: پارادایم جامعه مسلط آمریکا، جامعه مخاطره آمیز بک، نگرش جدید زیست محیطی دانلاپ، کاتون و ون­لایر، ارزش­های فرامادی اینگلهارت، چرخۀ تولید اشنابرگ و همکاران، تئوری ارزش، باور و هنجار استرن و همکاران، تئوری کنش معقولانه فیش­بین و آیزن و ... به‎طور ضمنی به‎تشخیص روابط میان هنجارها، ارزش­ها و ساخت اجتماعی می‌پردازند، مفهوم سرمایه اجتماعی دارای پتانسیل لازم برای پیشبرد پژوهش در زمینه عوامل موثر بر رفتاری زیست محیطی بر پایه شبکه­، هنجار، ارزش و اعتماد اجتماعی در ساختار اجتماعی (و شرایط کنونی جامعه ایران) است (هاری و استفان 2008، گرافتون و نولز 2003، اشام و همکاران 2002، پرتی و وارد 2001، کاتز2000، استیل 2008، خوش­فر و همکاران 1388، عقیلی و همکاران 1388 و امامقلی 1390) که چگونگی روابط اجتماعی بر اساس اقدامات جمعی طرفداری از محیط زیست را تسهیل می­کنند. این به‎این معنا نیست که سرمایه اجتماعی، با تمام تأثیراتشان در خانه و فضای بیرون، درک کاملی از روابط جامعه ایرانی با طبیعت به‎دست می دهد. ولی یک نقطه شروع خوب و بخشی از زندگی اجتماعی است که در مطالعات زیست محیطی ایرانی عمدتاً فراموش شده است.

رهیافت نظری در حوزه سرمایه اجتماعی عموماً بر بازدهی سرمایه در قالب سرمایه اجتماعی به‎عنوان یک فرایند سرمایه­گذاری متمرکز است (توسلی و موسوی، 1384). سرمایه اجتماعی به‎نسبت یک مفهوم جدیدی است. علاقۀ فراوان به‎این مفهوم و تاثیراتش در حوزه زندگی فردی و جمعی و سیاست­ها حاکم بر زندگانی انسان در میان محققان جامعه­شناسی و سایر رشته­ها وجود دارد. این مفهوم اشاره به‎شبکه­ها، هنجارها و اعتماد دارد که روابط در گروه را آسانتر می­کند، در نتیجه گسترش روابط یک نوع سرمایه به‎وجود می­آید که آن را تحت عنوان سرمایه اجتماعی تعریف می­کنند.

سرمایه اجتماعی عنصری مطلوب برای انجام همکاری­های درون گروهی است و هر چه میزان آن بالاتر باشد دستیابی گروه به‎اهداف خود با هزینه کمتری انجام می‌گیرد. اگر در گروهی ویژگی‌هایی مانند اعتماد و هنجارهای مشوق مشارکت و سرمایه اجتماعی به‎اندازه کافی فراهم نباشد، هزینه­های همکاری افزایش خواهد یافت و تحقق برنامه­ها، پرهزینه و زمان­بر خواهد بود. در مقابل، وجود سرمایه اجتماعی به‎میزان کافی و مناسب، سبب برقراری انسجام اجتماعی و اعتماد متقابل شده و هزینه‌های تعاملات و همکاری­های گروهی کاهش می‌یابد و در نتیجه عملکرد گروه با هزینه کم و در زمان کمتر بهبود می‌یابد (شاه حسینی، 1382: 41 و42).

ادبیات وسیعی در مورد مفهوم سرمایه اجتماعی وجود دارد، اما اجماع فزاینده­ در این حوزه حاکی از این است که سلطه فعلی این مفهوم بیشتر مدیون کار رابرت پاتنام می­باشد. پاتنام به‎صورت­های عمومی و خصوصی و جهات فردی و جمعی سرمایه اجتماعی اشاره دارد، اما به‎صراحت بیان می­دارد علاقه­مندی خاص‎اش منافع خارجی و بهره­های عمومی سرمایه اجتماعی است (توسلی و موسوی، 1384: 15) و موفقیت در غلبه بر معضلات عمل جمعی و فرصت طلبی را که در نهایت به‎ضرر خود افراد تمام می­شود، به‎زمینه اجتماعی گسترده آن مربوط می­داند، به‎گونه­ای که همکاری داوطلبانه در جامعه­ای که سرمایه اجتماعی عظیمی را در شکل هنجارهای عمل متقابل و شبکه­های مشارکت مدنی به‎ارث برده، بهتر صورت می­گیرد (ناطق­پور و فیروزآبادی، 1384: 62).

پاتنام با تاکید بر روی هنجارهای مشارکت مدنی مطرح می­کند که این منابع (شبکه­ها، هنجارها و اعتماد) در جوامع مدنی خصلتی خودتقویت کننده دارند و باعث ارتقاء همکاری، مشارکت مدنی،‌ اعتماد متقابل و رفاه اجتماعی می­گردند و در جوامع غیرمدنی به‎خاطر نداشتن توان خودتقویتی باعث تقویت عهد شکنی، بی­اعتمادی، بهره‌کشی، انزوا و رکود می­گردند. پاتنام این خصلت خودتقویت کنندگی را ناشی از چرخه‌ای می­داند که در منابع سرمایه‌ اجتماعی وجود دارد. بدین ترتیب، سرمایه اجتماعی از نظر پاتنام به‎مجموعه ای از ارتباطات افقی و وجوه گوناگون سازمان‌های اجتماعی نظیر اعتماد، هنجار و شبکه‌ها اطلاق می شود که با ایجاد و تسهیل امکانات هماهنگ، منافع متقابل و کارایی جامعه را افزایش می‌دهند (پاتنام، 1380) در نتیجه، پاتنام سرمایه اجتماعی را با سه مولفه (شبکه ها، هنجارها و اعتماد)  به‎عنوان ویژگی سازمان اجتماعی تعریف می­نماید.

مشکلات زیست محیطی ناشی از مشکلات عمل جمعی هستند (استیل، 2008). از این منظر، برای حفاظت از محیط زیست نیاز به‎اقدام جمعی است. در حالی که تئوری های زیست محیطی و دیدگاه سرمایه اجتماعی یک چارچوب نظری برای درک عمل جمعی فراهم می­کنند، ویکفیلد و همکاران (2006) تاکید می­کنند که دو دیدگاه تمایل به‎ارتباط بین شرایط محلی زیست محیطی و زمینه اجتماعی محلی برای مشارکت مدنی دارند. علاوه بر این، پژوهش­های دولتی برای بررسی پرسش­های در رابطه با عوامل موثر بر رفتار زیست محیطی در سطح فردی با شکست مواجه شده است. پاتنام معتقد است که جنبش­های اجتماعی زیست محیطی و سرمایه اجتماعی ارتباط نزدیک باهم دارند (پاتنام، 2000)، او اشاره می­کند که توسعه سازمان زیست محیطی در میان پویاترین جنبش­های اجتماعی بوده است و عضویت در سازمان­های زیست محیطی افزایش چشم­گیری داشته است؛ به‎طوری که در طول 4 دهه، از حدود 125 هزار نفر در سال 1960 به‎5/6 میلیون نفر در سال 1990 رسیده است. با این حال، پاتنام اشاره می­کند این رشد باور نکردنی یک آگاهی عمیق، اما نوآوارانه مستقیم را منعکس نمی­کند (پاتنام، 2000). پاتنام باتوجه به‎بررسی داده­های اجتماعی آمریکا در سال­های 1993 تا 1994 این احتمال را می­دهد که سازمان­های زیست محیطی تغییر اساسی  در طرفداری از محیط زیست به‎وجود آورده­اند.

به طور کلی شبکه­های اجتماعی منابع دیگری را مانند اعتماد، اطلاعات، هنجارها و ارزش­های اجتماعی که تسهیل کننده طرفداری از محیط زیست است، ارائه می­کند. نگرانی زیست محیطی به‎جریان اطلاعات بستگی دارد و اعتماد به‎منابع اطلاعاتی مختلف، یکی از شاخص­های مهم آگاهی از رفتارهای مسئولانه زیست محیطی است. گروه­های زیست محیطی، سازمان­های دولتی، رسانه­ها و برنامه­های دانشگاهی ارائه دهنده اطلاعات در مورد محیط زیست هستند و این اطلاعات اغلب مخاطبان مختلفی را هدف قرار می­دهند (استیل، 2008). شهروندان اگر به‎منبع ارائه دهنده اعتماد داشته باشند اطلاعات لازم را در مورد مسائل زیست محیطی و رفتارهای مسئولانه زیست محیطی را دریافت خواهند کرد.

هنجار اجتماعی روابط متقابل به‎طور مستقیم در ارتباط با ماهیت کالاهای عمومی با کیفیت زیست محیطی است. یکی از علت­های طرفداری از محیط زیست در میان مردم احساس تعهد نسبت به‎محیط زیست است. درک افراد از گروه­شان زمینه اجتماعی را برای پرداختن به‎مشکلات ذاتی در کالاهای عمومی با کیفیت زیست محیطی فراهم می­کند. مازلو (1943) اشاره می­کند که رفتارها تنها به‎وسیله انگیزه فرد تعیین نمی­شود، بلکه عوامل بیولوژیکی، فرهنگی و موقعیتی نیز تعیین کننده هستند. با این وجود، استیل (2008) معتقد است که سرمایه اجتماعی، چارچوبی را برای درک وضعیت رفتار زیست محیطی، فراهم می­کند. همچنین، منابع سرمایه اجتماعی، تعامل افراد و گروه‌های مختلف را در شناسایی منافع زیست محیطی فراهم می­کنند، هزینه­های اقدامات جمعی را کاهش می­دهد، همکاری متقابل سودمند و هماهنگ را تسهیل می­کند و هنجارهای تجویز شده، فرد را وادار به‎چشم پوشی از منافع شخصی می­کند و عمل وی را در جهت منافع جمعی قرار می­دهد.

 

فرضیه­ تحقیق

با توجه به‎پیشینه تحقیق و نتایج حاصل از مطالعه گذشته، فرض براین است که بین سرمایه اجتماعی و مولفه­های آن با رفتار زیست محیطی و مو لفه­های آن رابطه مثبت و مستقیمی وجود دارد.

 

روش شناسی تحقیق

روش تحقیق در این مطالعه از نوع پیمایشی بوده است. جامعه آماری تحقیق حاضر شامل افراد بالای 18 سال ساکن در مناطق شهری استان کردستان می­باشد که براساس آمار سال 1385 برابر 571918 نفر است (سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385). حجم نمونه برابر با 440 نفر می­باشد که با استفاده از فرمول منطقی کوکران[12] (رفیع پور، 1375: 383) تعیین شده است. در این پژوهش، عناصر نمونة آماری شامل افراد بالای 18 سال ساکن در شهرهای نمونه (بانه، بیجار، دیواندره، سقز، سروآباد، سنندج، قروه، کامیاران، دهگلان و مریوان) است. با توجه به‎این‌که بین افراد ساکن در شهرها تفاوت زیادی وجود دارد (نگاه کنید به ‎منصورفر، 1385: 324)، از روش نمونه­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای استفاده شده است. در این روش، عناصر نمونه در سه مرحله انتخاب شدند. ابتدا از میان شهرهای استان (خوشه­ها) با استفاده از نمونه­گیری تصادفی ساده سه شهر انتخاب شده است. سپس، در هر شهر از میان محلات (خوشه­ها) چند محله به­صورت کاملاً تصادفی انتخاب شدند. همچنین، از هر محله متناسب با تعداد بلوک­های آن محله، نمونه­ها به‎صورت کاملاً تصادفی از بین خانوارهای هر محله انتخاب گردیدند. ابزار تحقیق، پرسش‎نامه­ بوده است و پایایی[13]سوالات آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ[14] ارزیابی شده که مقدار محاسبه شده برای متغیر وابسته رفتارهای زیست محیطی (845/0 = ضریب آلفای کرونباخ) و برای متغیرهای مستقل، شبکه­های اجتماعی (719/0 = ضریب آلفای کرونباخ)، هنجارهای اجتماعی (790/0 = ضریب آلفای کرونباخ) و اعتماد اجتماعی (932/0 = ضریب آلفای کرونباخ) است که تأیید کننده قابلیت اعتماد یا پایایی ابزار سنجش می­باشد. اعتبار[15] سوالات نیز از طریق اعتبار صوری[16] مورد تأیید قرار گرفته است. برای جمع آوری داده­ها و اطلاعات لازم در این تحقیق از روش میدانی استفاده شده است. بدین منظور، ابتدا پرسشگران آموزش دیدند، سپس، در بهار سال 1390 با مراجعه به‎جامعه آماری و انتخاب تصادفی منظم واحدهای نمونه به‎واسطه تکمیل پرسش‎نامه، داده­ها و اطلاعات لازم را جمع آوری نموده­اند. برای انجام تجزیه و تحلیل و به‎کارگیری روش­های آماری ابتدا داده­ها در نرم افزار آماری علوم اجتماعی(SPSS[17]) پردازش گردید، سپس تحلیل داده­ها متناسب با سطح سنجش متغیرها انجام گرفت. قبل از ارائه یافته­ها و نتایج، هر یک از مفاهیم اصلی و مهم تحقیق به‎شرح زیر تعریف می­گردد.

1- رفتارهای زیست محیطی: از نظر مفهومی، رفتارهای زیست محیطی[18]، مجموعه‌ای از کنش‌های افراد جامعه نسبت به‎محیط زیست است که در یک طیف وسیع از احساسات، تمایلات و آمادگی­های خاص برای رفتار نسبت به‎محیط زیست را شامل می­شود (خوش فر و همکاران، 1388 و 1389). برای سنجش رفتارهای زیست محیطی از پاسخ‎گو خواسته شده که رفتار خود را در مورد 29 گویه مولفه­های رفتار زیست محیطی (مصرف گاز، مصرف برق، مصرف آب، استفاده از تولیدات محلی، حفاظت از منابع زیست محیطی و استفاده از وسایل بازیافتی) ابراز نمایند. این گویه‌ها با مقیاس 5 گزینه‌ای سنجیده شده‌اند.

2- سرمایهاجتماعی: از نظر مفهومی، سرمایه اجتماعی وجوه گوناگون سازمان اجتماعی نظیر اعتماد، هنجارهای جمعی و شبکه­های انسانی را در بر می­گیرد که با تسهیل اقدامات هماهنگ، موجب بهبود کارایی جامعه می­شوند (پاتنام، 1995). فوکویاما بر این باور است که یکی از کاستی­های سرمایه اجتماعی فقدان اتفاق نظر در سنجش و اندازه­گیری آن است (تاجبخش، 1384: 181). در این پژوهش، با توجه به‎تعریف پاتنام از سرمایه اجتماعی، برای سنجش و اندازه گیری سازه سرمایه اجتماعی از سه مولفه ( شبکه­های اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد اجتماعی) برای عملیاتی کردن این سازه استفاده شده است.

2-1- شبکه­های اجتماعی: شبکه شامل مجموعه­ای از افراد است که روابط و تعاملات بین آن‎ها صورت می­گیرد (فوکویاما، 1379). پاتنام شبکه­های اجتماعی را با دو نوع شبکه­های اجتماعی رسمی و غیر رسمی تعریف می­کند و بر این باور است که هر جامعه­ای از طریق شبکه­های رسمی و غیر رسمی ارتباطات و مبادلات بین افراد شناخته می­شود (پاتنام، 1380 :296). شبکه­های رسمی شامل آن دسته از روابط و پیوندهایی است که افراد را به‎موسسات و نهادهای رسمی مانند سازمان­های داوطلبانه و نظایر آن مرتبط می­کند(خوش فر، 1387: 162). برای سنجش شبکه­های رسمی از اطلاعاتی درباره شبکه­های مبتنی بر نهادها و گروه­ها از طریق سوالاتی در باره عضویت فرد یا فعالیت وی در گروه­های تشکیل یافته رسمی استفاده شده است. همچنین، شبکه­های غیر رسمی شامل پیوندها و روابطی است که افراد جامعه را به‎نهادهای غیر رسمی مانند خانواده، خویشاوندان و ... جهت شرکت در فعالیت­های جمعی مرتبط می­نماید (خوش فر، 1387: 164). برای سنجش شبکه­های غیررسمی افراد از دو شاخص میزان شرکت فرد در فعالیت­های جمعی و وسعت شبکه دوستان و همسایگان استفاده شده است.

2-2- هنجارهای جمعی: هنجارها هنگامی به‎وجود می­آیند که یک عمل، تجلیات بیرونی مشابهی برای تعداد دیگری از افراد دارد. هنجارها از طریق سرمشق شدن (از جمله آموزش مدنی) و نیز از طریق مجازات­ها در افراد جامعه نهادینه می­شوند (خوش فر، 1387 : 171) و کنش­های جمعی و همکاری افراد جامعه را با هم تسهیل می­کنند. در این پژوهش هنجارهای اجتماعی در دو بعد فردی و جمعی در نظر گرفته شده است. برای شاخص سازی هنجارهای اجتماعی از سوالاتی در مورد ارزش‎های فردی و ارزش­های جمعی استفاده شد.

2-3- اعتماد اجتماعی: اعتماد عبارت است از تمایل فرد به‎قبول ریسک در رفتار با دیگران به‎گونه­ای که این تمایل ناشی از یک حسن اطمینان باشد (علمی و همکاران، 1384)، به‎عبارت دیگر اعتماد، انتظارات مناسب در مورد کنش دیگران است که ارتباط بین انتظارات از کنش دیگران چه در سطح فردی (انتظار از کنش یک فرد) و چه در سطح کلان (انتظار از کنش سازمانها و دولت) و انجام کنش تصمیم گرفته شده است (ازکیا و غفاری، 1383) اعتماد در سه شاخص اعتماد به‎بستگان و خویشاوندان (اعتماد بین شخصی)، اعتماد به‎غریبه­ها (اعتماد تعمیم­یافته) و اعتماد به‎نهادهای رسمی کشور (اعتماد نهادی) با معرف­های مربوط به‎هر شاخص تعریف شده است.

یافته­های پژوهش: یافته­های تحقیق حاضر در دو بخش ارائه می شود. بخش اول شامل توصیف متغیرهای تحقیق است. بخش دوم به‎تحلیل داده­ها و نتیجه گیری اختصاص می­یابد.

بخش اول: توصیف متغیرها:

همان‌طور که اشاره شد، رفتار زیست محیطی از مفاهیم نوینی است که امروزه در بررسی­های زیست محیطی جوامع مدرن مطرح است. طرح این مفهوم در بسیاری از رویکردهای زیست محیطی حاکی از اهمیت نقش این رفتارها در محیط طبیعی است. جدول زیر، توزیع فراوانی آن را  (براساس مقیاس 1 تا 5 ) نشان می­دهد.

جدول شماره 1. وضعیت رفتار زیست محیطی در میان پاسخگویان

رفتار زیست محیطی

فراوانی

درصد فراوانی

فراوانی تجمعی

خیلی زیاد

38

6/8

6/8

زیاد

323

4/73

82

متوسط

77

5/17

5/99

کم

2

5/0

100

جمع کل

440

100

0

همان‎طور که در جدول شماره 1 ملاحظه می­شود، 4/73 درصد از افراد مورد مطالعه در حد زیاد[19] به‎حفاظت از محیط زیست می­پردازند. در حالی که تنها  5/0 درصد ازآن‎ها کم از محیط زیست حفاظت می­کنند. درصد فراوانی تجمعی نشان می دهد که بیش از سه چهارم از پاسخ‎گویان در حد خیلی زیاد و زیاد از محیط زیست حفاظت می‌کنند و مابقی کمتر از این حد قرار دارند. میانگین رفتارهای زیست محیطی پاسخ‎گویان در حد نزدیک به‎زیاد یعنی 90/3 از 5 است و انحراف معیار آن‎ها 52/0 است.

جدول شماره 2، وضعیت پراکندگی پاسخ­ها را بر حسب مولفه­های رفتارهای زیست محیطی نشان می­دهد.

 

جدول شماره 2. وضعیت پراکندگی پاسخ­ها بر حسب مولفه­های رفتارهای زیست محیطی

مولفه­ها

خیلی زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی کم

میانگین

انحراف معیار

مصرف بهینه برق

5/60

7/30

2/8

7/0

0/0

41/4

67/0

مصرف بهینه گاز

6/38

50

9/10

5/0

0/0

24/4

57/0

استفاده از تولیدات دارای استاندارد زیست محیطی

6/31

1/39

7/25

4/3

2/0

94/3

74/0

حفاظت از منابع طبیعی

3/24

2/48

5/24

7/2

2/0

92/3

71/0

مصرف بهینه آب

4/28

1/46

2/18

9/5

4/1

92/3

84/0

استفاده از وسایل بازیافتی

9/3

1/24

3/47

2/23

6/1

04/3

79/0

 

یافته­های جدول شماره 2 نشان می­دهد، در عین حال که میانگین رفتارهای زیست محیطی پاسخ‎گویان در حد نزدیک به‎زیاد است (میانگین کل 91/3)، اما نسبت پاسخ در میان مولفه­های مختلف تشکیل دهنده رفتارهای زیست محیطی برابر نیست. از میزان میانگین و انحراف استاندارد می‌توان استنباط کرد که مولفه­های فوق به‎ترتیبی که در جدول آمده است از بیشترین تا کمترین میزان را به‎خود اختصاص داده‌اند. لذا در حالی که «مصرف بهینه برق» بالاترین شدت پاسخ‌ها و کمترین پراکندگی از میانگین را به‎خود اختصاص داده است، «استفاده از وسایل بازیافتی» کمترین اهمیت و بیشترین پراکندگی را در میان پاسخ‎گویان داراست.

سرمایه اجتماعی یکی از متغیرهای مهم و اساسی پژوهش حاضر است. در این پژوهش سرمایه اجتماعی در سه بعد شبکه­های اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد اجتماعی در نظر گرفته شده است که در زیر آماره­های توصیفی آن­ها را تشریح می­شود.

شبکه­های اجتماعی: شبکه­های اجتماعی یکی از ابعاد مهم سرمایه اجتماعی است که میزان گستردگی آن تعیین کننده بخشی از میزان سرمایه اجتماعی است. گستردگی شبکه­های اجتماعی با استفاده از 2 مولفه شبکه­های رسمی و غیر رسمی مورد سنجش قرار گرفته است. جدول زیر، توزیع فراوانی گستردگی وضعیت شبکه­های اجتماعی را  براساس نمره مقیاسی 1 تا 5 نشان می­دهد.

 

جدول شماره 3. وضعیت گستردگی شبکه­های اجتماعی

گستردگی شبکه­های اجتماعی

فراوانی

درصد فراوانی

فراوانی تجمعی

زیاد

27

1/6

1/6

متوسط

235

4/53

5/59

کم

174

5/39

1/99

خیلی کم

4

9/0

100

جمع کل

440

100

-

 

همان‌طور که در جدول شماره 3 ملاحظه می­شود، بیشترین توزیع فراوانی گستردگی شبکه­های اجتماعی پاسخ‎گویان مربوط به‎سطح متوسط (4/53) است و کمترین آن مربوط به‎سطح زیاد (1/6 درصد) است. درصد فراوانی تجمعی نشان می‌دهد که در حدود 60 درصد از پاسخ‎گویان دارای گستردگی شبکه­های اجتماعی در حد متوسط و متوسط روبه بالا هستند. ما بقی در حد کمتر از این مقدار قرار دارند. میانگین پاسخ‎گویان نزدیک متوسط یعنی 64/2 از 5 است و انحراف معیار این بعد از سرمایه اجتماعی پاسخ‎گویان 53/0 است. جدول زیر، وضعیت پراکندگی پاسخ­ها را بر حسب مولفه­های شبکه­های اجتماعی نشان می­دهد.

جدول شماره 4. وضعیت پراکندگی پاسخ­ها بر حسب مولفه­های شبکه­های اجتماعی

مولفه­ها

خیلی زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی کم

میانگین

انحراف معیار

شبکه­های غیر رسمی

9/0

6/28

1/56

9/13

5/0

14/3

63/0

شبکه­های رسمی

0/0

5/0

4/28

2/50

9/20

04/2

64/0

یافته­های جدول شماره 4 نشان می­دهد، در عین حال که میانگین وضعیت گستردگی شبکه­های اجتماعی در حد نزدیک متوسط است (میانگین کل 64/2)، اما نسبت پاسخ در میان مولفه­های مختلف تشکیل دهنده این بعد از سرمایه اجتماعی برابر نیست. از میزان میانگین و انحراف استاندارد می‌توان استنباط کرد که مولفه­های فوق به‎ترتیبی که در جدول آمده است از بیشترین تا کمترین میزان را به‎خود اختصاص داده‌اند. لذا در حالی که «شبکه­های غیر رسمی» بالاترین شدت پاسخ‌ها و کمترین پراکندگی از میانگین را به‎خود اختصاص داده است، «شبکه­های رسمی» کمترین اهمیت و بیشترین پراکندگی را در میان پاسخ‎گویان داراست.

هنجارهای اجتماعی: هنجارهای اجتماعی دومین بعد از ابعاد سرمایه اجتماعی است. هنجارهای اجتماعی توسط دو مولفه هنجارهای فردی و جمعی مورد سنجش قرار گرفته است. جدول شماره 5 توزیع فراوانی هنجارهای اجتماعی را  براساس نمره مقیاسی 1 تا 5 نشان می­دهد.

 

جدول شماره 5. وضعیت هنجارهای اجتماعی

میزان رعایت هنجار­های اجتماعی

فراوانی

درصد فراوانی

فراوانی تجمعی

خیلی زیاد

15

4/3

4/3

زیاد

190

2/43

6/46

تا حدودی

217

3/49

9/95

کم

17

9/3

8/99

اصلاً

1

2/0

100

جمع کل

440

100

-

 

همان‌طور که در جدول شماره 5 ملاحظه می­شود، بیشترین توزیع فراوانی هنجارهای اجتماعی پاسخ‎گویان مربوط به‎سطح متوسط (3/49 درصد) است و کمترین میزان مربوط به‎سطح اصلاً (2/0 درصد) است. درصد فراوانی تجمعی نشان می دهد که در حدود 96 از پاسخ‎گویان در حد متوسط و متوسط رو به‎بالا به‎رعایت هنجارهای اجتماعی می­پردازند و ما بقی کمتر از این حد قرار دارند. میانگین پاسخ‎گویان نزدیک به‎زیاد یعنی 47/3 از 5 است و انحراف معیار این بعد از سرمایه اجتماعی پاسخ‎گویان 57/0 است.

جدول شماره 6، وضعیت پراکندگی پاسخ­ها را بر حسب مولفه­های هنجارهای اجتماعی نشان می‎‌دهد.

یافته­های جدول شماره 6 نشان می­دهد، در عین حال که میانگین وضعیت هنجارهای اجتماعی در حد نزدیک به‎زیاد است (میانگین کل 47/3)، اما نسبت پاسخ در میان مولفه­های مختلف تشکیل دهنده این بعد از سرمایه اجتماعی برابر نیست. از میزان میانگین و انحراف استاندارد می‌توان استنباط

جدول شماره 6. وضعیت پراکندگی پاسخ­ها بر حسب مولفه­های هنجارهای اجتماعی

مولفه­ها

خیلی زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی کم

میانگین

انحراف معیار

هنجارهای فردی

4/36

6/56

7/5

9/0

5/0

26/4

56/0

هنجارهای جمعی

3/2

28

50

4/18

4/1

11/3

71/0

 

کرد که مولفه­های فوق به‎ترتیبی که در جدول آمده است از بیشترین تا کمترین میزان را به‎خود اختصاص داده‌اند. لذا در حالی که «هنجارهای فردی» بالاترین شدت پاسخ‌ها و کمترین پراکندگی از میانگین را به‎خود اختصاص داده است، «هنجارهای جمعی» کمترین اهمیت و بیشترین پراکندگی را در میان پاسخ‎گویان داراست. 

اعتماد اجتماعی با استفاده از سه مولفه اعتماد بین شخصی، اعتماد تعمیم یافته و اعتماد نهادی مورد سنجش قرار گرفته است. جدول شماره 7، توزیع فراوانی اعتماد اجتماعی را  براساس نمره مقیاسی 1 تا 5 نشان می­دهد.

 

جدول شماره 7. وضعیت اعتماد اجتماعی پاسخگویان

سطح اعتماد اجتماعی

فراوانی

درصد فراوانی

فراوانی تجمعی

خیلی زیاد

1

2/0

2/0

زیاد

27

1/6

4/6

تا حدودی

277

63

3/69

کم

131

8/29

1/99

اصلاً

4

9/0

100

جمع کل

440

100

-

 

همان‌طور که در جدول شماره 7 ملاحظه می­شود، بیشترین توزیع فراوانی اعتماد اجتماعی پاسخ‎گویان مربوط به‎سطح تاحدودی (63 درصد) است و کمترین میزان مربوط به‎سطح خیلی زیاد (2/0 درصد) است. درصد فراوانی تجمعی نشان می دهد که در حدود 70 درصد از پاسخ‎گویان در حد متوسط و متوسط رو به‎بالا دارای اعتماد اجتماعی هستند. مابقی کمتر از این حد قرار دارند. میانگین پاسخ‎گویان نزدیک متوسط یعنی 75/2 از 5 است و انحراف معیار این بعد از سرمایه اجتماعی پاسخ‎گویان 57/0 است.

جدول شماره 8، وضعیت پراکندگی پاسخ­ها را بر حسب مولفه­های اعتماد اجتماعی نشان می­دهد.

یافته­های جدول شماره 8 نشان می­دهد، در عین حال که میانگین اعتماد اجتماعی در حد نزدیک به‎متوسط است (میانگین کل 75/2)، اما نسبت پاسخ در میان مولفه­های مختلف تشکیل دهنده این


جدول شماره 8. وضعیت پراکندگی پاسخ­ها بر حسب مولفه­های اعتماد اجتماعی

مولفه­ها

خیلی زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی کم

میانگین

انحراف معیار

اعتماد بین شخصی

2/0

7/15

57

6/26

5/0

9/2

63/0

اعتماد تعمیم یافته

8/1

6/18

7/50

9/25

3

89/2

74/0

اعتماد نهادی

2/0

7/7

2/40

9/43

8

47/2

69/0


بعد از سرمایه اجتماعی برابر نیست. از میزان میانگین و انحراف استاندارد می‌توان استنباط کرد که «اعتماد بین شخصی» بالاترین شدت پاسخ‌ها و کمترین پراکندگی از میانگین را به‎خود اختصاص داده است، «اعتماد نهادی» کمترین اهمیت و بیشترین پراکندگی را در میان پاسخ‎گویان داراست.

سرمایه اجتماعی متغیر مستقل اصلی این پژوهش  است، این  متغیر توسط سه بعد شبکه­های اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد اجتماعی مورد سنجش قرار گرفته است. جدول زیر، توزیع فراوانی سرمایه اجتماعی را  براساس نمره مقیاسی 1 تا 5 نشان می­دهد.

 

جدول شماره 9. وضعیت سرمایه اجتماعی پاسخگویان

میزان سرمایه اجتماعی

فراوانی

درصد فراوانی

فراوانی تجمعی

خیلی زیاد

0

0/0

0/0

زیاد

39

9/8

9/8

متوسط

340

3/77

1/86

کم

61

9/13

100

جمع کل

440

100

-

 

همان‏طور که در جدول شماره 9 ملاحظه می­شود، بیشترین توزیع فراوانی سرمایه اجتماعی پاسخ‎گویان مربوط به‎سطح متوسط (3/77 درصد) است و کمترین میزان مربوط به‎سطح خیلی زیاد (0/0 درصد) است. درصد فراوانی تجمعی نشان می دهد که در حدود 86 درصد از پاسخ‎گویان در حد متوسط و متوسط رو به‎بالا دارای سرمایه اجتماعی هستند. مابقی کمتر از این حد قرار دارند. میانگین پاسخ‎گویان نزدیک متوسط یعنی 95/2 از 5 است و انحراف معیار سرمایه اجتماعی پاسخ‎گویان 57/0 است.

جدول شماره 10، وضعیت پراکندگی پاسخ­ها را بر حسب ابعاد سرمایه اجتماعی نشان می­دهد. یافته­های جدول شماره 10 نشان می­دهد، در عین حال که میانگین سرمایه اجتماعی نزدیک به‎متوسط است (میانگین کل 95/2)، اما نسبت پاسخ در میان ابعاد مختلف تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی برابر نیست. از میزان میانگین و انحراف استاندارد می‌توان استنباط کرد که « هنجارهای اجتماعی» بالاترین شدت پاسخ‌ها و کمترین پراکندگی از میانگین را به‎خود اختصاص داده است، «شبکه­های اجتماعی» کمترین اهمیت و بیشترین پراکندگی را در میان پاسخ‎گویان داراست.

 

جدول شماره 10. وضعیت پراکندگی پاسخ­ها بر حسب ابعاد سرمایه اجتماعی

ابعاد

خیلی زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی کم

میانگین

انحراف معیار

هنجارهای اجتماعی

4/3

2/43

3/49

9/3

2/0

47/3

57/0

اعتماد اجتماعی

2/0

1/6

63

8/29

9/0

75/2

53/0

شبکه­های اجتماعی

0/0

1/6

4/53

5/39

9/0

63/2

53/0

 

بخش دوم: تحلیل داده­ها

تحلیل دو متغیره: همان‌طور که اشاره شد، محققان زیست محیطی از جمله استیا (2008) هاری و استفان (2008)، گرافتون و نولز (2003)، اشام و همکاران (2002) و کارتز (2000)، امامقلی (1390)، خوش­فر و همکاران (1388) و عقیلی و همکاران (1388) اذعان دارند که بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی رابطۀ مثبت و مستقیمی وجود دارد. پیش­ فرض­های آزمون نشان می­دهد که اولاً، هر دو متغیر دارای مقیاسی فاصله­ای هستند. ثانیاً، نتایج آزمون نرمالیتی متغیر وابسته از آزمون کولموگروف- اسمیرنف تک نمونه­ای[20](در این آزمون تابع توزیع تجمعی مشاهده شده با تابع توزیع مورد انتظار مقایسه می­شود.) نشان می­دهد که سطح معنی­داری برای این متغیر برابر با 607/0 است. چون مقدار سطح معنی­داری به‎دست آمده، بیش از 05/0 است، پس، توزیع مشاهده شده با توزیع مورد انتظار یکسان است، یعنی توزیع تابع مورد نظر به‎توزیع نرمال نزدیکتر است. بر این اساس، متغیر رفتارهای زیست محیطی دارای توزیع نرمال است و نهایتاً، نمودار زیر رابطه خطی بین دو متغیر را نشان می­دهد.

همان‌طور که در نمودار شماره 1 مشاهده می­شود، رابطه بین دو متغیر خطی[21] است. بنابراین، آزمون مناسب برای سنجش رابطه بین این دو متغیر ضریب همبستگی پیرسون می­باشد. بر این اساس، با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون به‎بررسی شدت و نوع رابطه سرمایه اجتماعی و ابعاد آن با رفتار زیست محیطی و مولفه­های آن می­پردازیم.

جدول شماره 11، نشان دهنده ضریب همبستگی بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی است.

 

نمودار شماره 1. روابط خطی بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی

 

جدول شماره 11. ضریب همبستگی پیرسون متغیرهای تحقیق

متغیرهای تحقیق

شبکه­های اجتماعی

هنجارهای اجتماعی

اعتماد اجتماعی

سرمایه اجتماعی

مقدار آزمون

(sig)

مقدار آزمون

(sig)

مقدار آزمون

(sig)

مقدار آزمون

(sig)

مصرف گاز

092/0

053/0

183/0

000/0

099/0

038/0

163/0

001/0

مصرف برق

007/0-

886/0

151/0

002/0

099/0

038/0

107/0

025/0

مصرف آب

035/0

4/0

127/0

008/0

162/0

001/0

141/0

003/0

استفاده از تولیدات محلی

153/0

001/0

231/0

000/0

223/0

000/0

263/0

000/0

حفاظت از منابع زیست محیطی

202/0

000/0

171/0

000/0

182/0

000/0

240/0

000/0

استفاده از وسایل بازیافتی

101/0

034/0

110/0

021/0

065/0

175/0

120/0

012/0

رفتار زیست محیطی

154/0

001/0

246/0

000/0

217/0

000/0

267/0

000/0

 

همان‎طور که در جدول شماره 11 مشاهده می­شود، ضریب همبستگی ابعاد سرمایه اجتماعی (شبکه­های اجتماعی، هنجار اجتماعی و اعتماد اجتماعی) با مولفه­های رفتارهای زیست محیطی (مصرف گاز، مصرف برق، مصرف آب، استفاده از تولیدات محلی، حفاظت از منابع زیست محیطی و استفاده از وسایل بازیافتی) پاسخ‎گویان متفاوت است، طوری‌که ضریب همبستگی هنجارهای اجتماعی با رفتارهای حفاظت از منابع زیست محیطی بیشترین مقدار و در حد بالای متوسط است و ضریب همبستگی بین شبکه­های اجتماعی با مصرف برق کمترین مقدار و در حد خیلی ضعیف است. همچنین، نتایج سطح معنی داری نشان می­دهد که از 18 رابطه سنجش شده 4 رابطه به‎لحاظ آماری معنی­دار نیست. اما، 14 رابطه دیگر به‎لحاظ آماری معنی­دار است. علاوه بر این، ضریب همبستگی سرمایه اجتماعی با مولفه­های رفتارهای زیست محیطی نشان می­دهد که ضریب همبستگی سرمایه اجتماعی با رفتارهای حفاظت از منابع زیست محیطی بیشترین مقدار و در حد بالای متوسط است و ضریب همبستگی بین سرمایه اجتماعی با مصرف برق کمترین مقدار و در حد ضعیف است. همچنین، نتایج سطح معنی­داری نشان می­دهد که از 6 رابطه آزمون شده، همه روابط به‎لحاظ آماری معنی­دار است. به‎عبارت دیگر با افزایش سرمایه اجتماعی، مولفه­های رفتارهای زیست محیطی در جهت انجام رفتارهای مسئولانه زیست محیطی افزایش می­یابد. نهایتاً، ضریب همبستگی ابعاد سرمایه اجتماعی با رفتارهای زیست محیطی نشان می­دهد که هنجارهای اجتماعی با رفتارهای زیست محیطی بیشترین مقدار و در حد بالای متوسط است و رابطه شبکه­های اجتماعی با رفتارهای زیست محیطی کمترین مقدار و در حد متوسط است.

به هر حال، نتایج آزمون فرضیه­ نشان می­دهد که ضریب همبستگی سرمایه اجتماعی با رفتارهای زیست محیطی در حد متوسط روبه بالا است. همچنین، سطح معنی­داری نشان می­دهد که روابط بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی به‎لحاظ آماری معنی­دار است. نتیجه تحقیق حاضر با نتایج تحقیقات پیشین ذکر شده در این تحقیق، همخوانی دارد.

تحلیل رگرسیون ساده: رگرسیون خطی ساده به‎پیش بینی مقدار یک متغیر وابسته براساس مقدار یک متغیر مستقل به‎کمک یک معادله خطی، می­پردازد (حبیب­پور و صفری، 1388 :480). قبل از انجام رگرسیون لازم است پیش­فرض­های رگرسیون رعایت شود. اولین و مهمترین پیش فرض رگرسیون خطی بودن روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته است براساس آنچه که در ضریب همبستگی پیرسون مطرح شده است، متغیر مستقل و متغیر وابسته روابط خطی است. همچنین، توزیع متغیر وابسته (رفتارهای زیست محیطی) نرمال می­باشد. علاوه بر این، از آماره دوربین- واتسون[22] برای سنجش مستقل بودن همبستگی باقی‎مانده­ها استفاده شده است.

جدول شماره 12، ضرایب رگرسیونی ساده رفتار زیست محیطی را با متغیرهای تحقیق نشان می‎دهند.

جدول شماره 12.: ضرایب رگرسیونی ساده رفتارهای زیست محیطی

   متغیر وابسته

 

 

متغیرهای مستقل

رفتارهای زیست محیطی

ضریب همبستگی (R)

ضریب تعیین

ضریب بتا

مقدار ثابت

سطح معنی داری

دوربین واتسون

شبکه­های غیر رسمی

203/0

041/0

203/0

447/3

000/0

94/1

هنجارهای فردی

257/0

066/0

257/0

02/3

000/0

9/1

هنجارهای جمعی

194/0

037/0

194/0

526/3

000/0

89/1

اعتماد شخصی

189/0

036/0

189/0

514/3

000/0

93/1

اعتماد تعمیم یافته

135/0

018/0

135/0

671/3

005/0

86/1

اعتماد نهادی

182/0

033/0

182/0

618/3

000/0

89/1

 

قبل از هر چیز نتایج آماره دوربین واتسون نشان می­دهد که باقی‎مانده­ها با هم همبستگی[23] ندارند و مستقل از هم هستند. نتایج بدست آمده از رگرسیون خطی ساده حاکی از این است که از میان کل متغیرهای موجود در این تحقیق 6 متغیر با متغیر وابسته (رفتارهای زیست محیطی) رابطه معنی­داری داشته­اند و 1 متغیر دیگر بدلیل نداشتن معنی­داری با متغیر وابسته حذف شد است، این متغیر شبکه‌های رسمی است. از میان مجموع متغیرهای موجود در این جدول هنجارهای فردی با ضریب تعیین برابر با 6/6 درصد بیشترین رابطه را با رفتارهای زیست محیطی دارد و اعتماد تعمیم یافته با ضریب تعیین برابر با 8/1 درصد کمترین رابطه را با رفتارهای زیست محیطی دارد. ضریب بتای استاندارد شده نشان می­دهد که هنجارهای فردی و شبکه­های غیر رسمی به‎نسبت متغیرهای دیگر در تعیین تغییرات رفتارهای زیست محیطی نقش مهمتری را ایفاء می­کنند. این نتایج اهمیت این دو متغیر را در تبیین رفتارهای زیست محیطی نشان می­دهد.

تحلیل رگرسیون چند متغیره: با کمک رگرسیون چند متغیره[24] می­توان رابطه خطی موجود بین مجموعه­ای از متغیرهای مستقل با یک متغیر وابسته را مطالعه کرد. برای آگاهی از چگونگی روابط هم خطی[25] بین متغیرهای مستقل از آماره تولرانس[26] استفاده شده است. لازم به‎ذکر است که از روش گام به‎گام[27] برای ورود داده­ها استفاده شده است. در مدل رگرسیونی گام به‎گام کلیه متغیرهای تحقیق برای تبیین رفتارهای زیست محیطی وارد مدل شده است. مقدار آماره دوربین واتسون (93/1) نشان می­دهد که باقی‎مانده­ها با هم همبستگی ندارند. یعنی از هم مستقل می­باشند.

جدول شماره 13، مدل رگرسیونی گام به‎گام متغیرهای تحقیق را برای تبیین رفتارهای زیست محیطی نشان می­دهد.

 

جدول شماره 13. مدل رگرسیونی گام به‎گام متغیرهای مستقل برای تبیین رفتارهای زیست محیطی

مدل

ضریب همبستگی (R)

ضریب تعیین

(R Square)

مقدار آزمون  F

سطح معنی­داری

آزمون F

مقدار ثابت

گام به‎گام

328/0

11/0

514/17

000/0

644/2

 

چنان‎که در جدول شماره 14 ملاحظه می­شود، ضریب همبستگی مدل رگرسیونی گام به‎گام متغیرهای مورد بررسی برای تبیین رفتارهای زیست محیطی برابر با 328/0 است. نسبتی از واریانس متغیر رفتارهای زیست محیطی که توسط متغیرهای تحقیق تبیین شده 11 درصد است. نسبت F دلالت بر آن دارد که مدل رگرسیونی تحقیق مدل مناسبی برای تبیین متغیر وابسته است. به‎عبارت دیگر، متغیرهای تحقیق قادرند که تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهند. مقدار ثابت (عرض از مبدا) نشان می­دهد که اگر تاثیر متغیرهای مستقل را کنترل شود، مقدار پایه رفتارهای زیست محیطی برابر با 644/2 است. لازم به‎ذکر است که مدل رگرسیون گام به‎گام فوق دارای 3 مدل (گام) بود. نتایج جدول فوق مربوط به‎مدل (گام) اخر مدل رگرسیونی گام به‎گام است.

جدول شماره 14، نشان دهندۀ ضرایب تاثیر مدل نهایی رگرسیون متغیرهای مستقل تبیین کننده رفتارهای زیست محیطی است.

جدول شماره 14: ضرایب تاثیر مدل نهایی رگرسیون متغیرهای تحقیق تبیین کننده رفتارهای زیست محیطی

متغیرها

ضریب بتا )β(

مقدار آزمون T

سطح معنی­داری

ضریب تولرانس[28]

مقدار ثابت

-

732/14

000/0

-

هنجارهای فردی

203/0

325/4

000/0

93/0

شبکه­های غیر رسمی

148/0

184/3

002/0

95/0

اعتماد نهادی

139/0

043/3

002/0

97/0

 

همان‌طور که در جدول شماره 14 ملاحظه می­شود، ضریب تولرانس نشان می­دهد که میزان هم­خطی متغیرها کم است. همچنین، هنجارهای فردی اولین متغیری بوده که وارد مدل شده است و بیشترین رابطه را با رفتارهای زیست محیطی دارد و اعتماد نهادی آخرین متغیری بوده که وارد مدل شده و کمترین رابطه را با رفتارهای زیست محیطی دارد. همچنین، متغیر هنجارهای فردی به‎نسبت دیگر متغیرها پیش بینی کننده قوی‌تری است. ضریب بتا استاندارد شده نشان دهنده تاثیرات خالص متغیرها بر رفتار زیست محیطی است. مقدار T و سطح معنی داری آن نشان دهنده اهمیت نسبی حضور هر متغیر در مدل می­باشد. براین اساس، متغیرهای که وارد مدل شده­اند تاثیر آماری معنی­داری در تبیین تغییرات رفتارهای زیست محیطی دارند.

 

بحث و نتیجه گیری:

همان‌طور که مطرح شد، هدف اصلی این پژوهش، سنجش رفتار زیست محیطی و شناخت تاثیر سرمایه اجتماعی بر رفتارهای زیست محیطی بوده است. روش تحقیق در این پژوهش، روش پیمایشی و روش نمونه گیری احتمالی از نوع روش نمونه گیری چند مرحله­ای خوشه­ای بوده است. همچنین، حجم نمونه شامل 440 نفر افراد ساکن در شهرهای استان کردستان بوده است.

نتایج تحقیق حاضر نشان می­دهد که با وجود شرایط نامناسب و امکانات محدود زیست محیطی در استان کردستان، رفتارهای زیست محیطی افراد مورد مطالعه بیش از 78 درصد مسئولانه گزارش شده است. در مورد سرمایه اجتماعی، نتایج حاکی از این است که تنها 9/8 درصد از افراد مورد مطالعه در حد زیاد و خیلی زیاد دارای سرمایه اجتماعی­اند. در مورد تاثیر سرمایه اجتماعی بر رفتارهای زیست محیطی یافته­ها حاکی از این بودند که بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای زیست محیطی رابطه مثبت و مستقیمی وجود دارد. یعنی با افزایش سرمایه اجتماعی، رفتارهای مسئولانه زیست محیطی نیز افزایش می­یابد. این نتیجه نشان داد که فرضیه اصلی تحقیق تائید شود. به‎هر حال، نتایج تحقیقات صورت گرفته در سطح بین المللی و منطقه­ای از جمله استیل (2008)، هاری و استفان (2008)، گرافتون و نولز (2003)، اشام و همکاران (2002)، پرتی و وارد (2001)، کاتز (2000)، بنفورد و همکاران (200)، امامقلی (1391)، خوش­فر و همکاران (1388) و عقیلی و همکاران (1388) نشان داده­اند که سرمایه اجتماعی اثر مثبت و مستقیمی بر رفتارهای زیست محیطی دارد، براین اساس، نتیجه تحقیق حاضر با تحقیقات پیشین هم­خوانی دارد. علاوه براین، از بین مولفه­های سرمایه اجتماعی، هنجارهای اجتماعی بیشترین رابطه را با رفتار زیست محیطی داشت و شبکه­های اجتماعی کمترین رابطه را با رفتارهای زیست محیطی داشت. همچنین، بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و مولفه­های رفتارهای زیست محیطی نشان می­دهد که سرمایه اجتماعی با استفاده از تولیدات محلی بیشترین رابطه را داشت و  سرمایه اجتماعی با مصرف برق کمترین رابطه را داشت.

نتایج نشان داد که رفتار زیست محیطی بستگی به‎هنجار اجتماعی دارد، یعنی با افزایش هنجارهای اجتماعی، رفتارها نسبت به‎محیط زیست مسئولانه است. هنجارهای اجتماعی با شکل دادن یک تصورت اخلاق مدارانه از رفتارهای مسئولانه زیست محیطی، می­تواند یک راه حل برای کاهش مشکلات زیست محیطی باشد. به‎ویژه، هنجارهای اجتماعی برای انتقال یک مفهوم کلی رفتار مسئولانه زیست محیطی برای ایجاد شرایط مناسب زندگی در طبیعت، با طبیعت و برای طبیعت کارآمد است. هنجارهای اجتماعی می­تواند یک سری رفتارهای عقلانی را (شامل احساس وظیفه نسبت به‎محیط زیست یا احترام برای محیط زیست یا ...) به‎فرد تحمیل کند (استیل، 2008). اعتماد اجتماعی در کانال اطلاعات، نقش مهمی در رفتارهای زیست محیطی دارد. اعتماد به‎سازمان­های ارائه دهند اطلاعات باعث آگاهی از مسئله زیست محیطی و درک درست سیاست­های علمی و عمومی زیست محیطی می­شود و یکی از پیش­نیازهای مشارکت در سیاست­های و برنامه­های زیست محیطی است (لاوریان، 2003). شبکه­های اجتماعی توسط الگوی تعامل اجتماعی شکل می­گیرد. شبکه­های اجتماعی نقش اصلی را در شکل سرمایه اجتماعی به‎عنوان منابع و مکانیسم ایجاد و تبادل هماهنگی و همکاری افراد، بازی می­کنند. به‎طور کلی، منابع سرمایه اجتماعی، تعامل افراد و گروه­های مختلف را در شناسائی رفتارهای مسئولانه زیست محیطی تسهیل می­کند.

نهایتاً، نتیجه رگرسیون چند متغیره نشان می­دهد که از میان ابعاد سرمایه اجتماعی، هنجارهای فردی در استان بیشترین رابطه را با رفتارهای زیست محیطی دارد. در حالی که نتیجه تحقیق خوش‌فر و همکاران (1388) نشان داده است، اعتماد نهادی بیشترین رابطه را با رفتار زیست محیطی در شمال ایران دارد و نسبت به‎دیگر متغیرها پیش­بینی کننده قوی­تری است.

با توجه به‎بررسی انجام شده و نتایج به‌دست آمده، برای ترویج و توسعة رفتارهای مسئولانه زیست محیطی، در راستای محافظت از منابع طبیعی و محیط زیست، پیشنهاد می­شود که به‎سرمایه اجتماعی موجود در استان کردستان توجه بیشتری شود و فعالیت­های و طرح­های به‎گونه­ای برنامه ریزی شود که به‎سرمایه اجتماعی توجه ویژه­ای صورت گیرد. بدین شکل که بخشی از اهداف از اجرای این طرح­ها مختص به‎بالا بردن سرمایه اجتماعی باشد که نه تنها در زمینه رفتارهای مناسب زیست محیطی پیشرفت حاصل می­شود، بلکه در زمینه­های دیگر ما شاهد کاهش مسائل و مشکلات موجود در استان نیز خواهیم بود. بر این اساس، ضرورت ایجاد بسترها و زمینه­های مناسب برای افزایش سرمایه اجتماعی در استان کردستان بیش از پیش احساس می­شود.