1)   مقدمه

مفهوم کیفیت زندگی[1] را می‎توان از جمله مفاهیم گسترده‎ای دانست  که اهمیت آن به‎طور روز افزونی در بسیاری از عرصه‏ها‏ی مطالعاتی رشته‏ها‏ی مختلف علمی و دانشگاهی در حال گسترش است. همان‎گونه که بررسی تجربیات سنجش کیفیت زندگی در ایران نشان می‎دهد، موضوع کیفیت زندگی در مطالعات صورت گرفته بیشتر در رابطه با مقوله و نظام سلامت و یا دقیق تر از دیدگاه پزشکی مورد بررسی قرار گرفته و این در حالی است که این مقوله تنها یکی از جنبه‏های سازۀ کیفیت زندگی است. از طرف دیگر «تاکنون ارزیابی روشنی از وضعیت کیفیت زندگی در شهرهای مختلف ایران ارائه نشده و تنها، گاه کیفیت زندگی در سطح ملی یا در ارتباط با شهر تهران توسط موسسات بین‎المللی مورد ارزیابی قرار گرفته است» (شناخت کیفیت زندگی در شهر تهران، 1388: 211).

بررسی، شناخت و مطالعۀ کیفیت زندگی در این نوشتار  از چند جنبه اساسی مورد توجه قرار گرفته است:

1)   توجه به بسترهای مهم شهری که توانایی جذب و حفظ سرمایه‏ها‏ی انسانی را در خود داشته باشد. این جنبه از مطالعه در رابطه با مفهوم سرمایه‏ها‏ی انسانی خلاق یا به تعبیری جدیدتر طبقه خلاق شهری  قرار می‎گیرد.

2)   جذب سرمایه انسانی خلاق در یک منطقه به عنوان زیر بنای رشد و توسعه به شمار آمده که از نمودهای آن توجه به تاسیس و راه اندازی خوشه‏ها‏ی فناوری است.

3)   خوشه‎های فناوری به عنوان یکی از بارزترین جنبه‏ها‏ی حرکت به سمت توسعه دانایی محور و مفاهیم مرتبط با آن جامعه دانایی، اقتصاد دانایی و مفاهیم خلاقیت و نوآوری است که جایگاه شهر ها و به‌طور خاص‎تر کیفیت زندگی شهری در محور این موضوعات قرار دارد.

4)   از جنبه‏ها‏ی مهم این حرکت به سمت توسعه دانایی محور که ( در کنار جنبه‎های دیگر) که کشور های موفق در زمینه نوآوری و فناوری‎های نوین آن را تجربه کرده‏اند، جایگاه شهرها به ویژه شهرهای بزرگ هستند. که بخشی از اهمیت بسترهای شهری در قالب کیفیت زندگی شهری مورد توجه قرار گرفته است.

با توجه به جایگاه کیفیت زندگی در شهرها و مناطق، و با توجه به این‎که هنوز در ایران سیستم جامعی در زمینۀ سنجش کیفیت زندگی ایجاد نشده، توجه به بررسی جنبه‏ها‏ی مختلف سنجش کیفیت زندگی می‏تواند راه‎هایی برای دستیابی به نظام جامع سنجش کیفیت زندگی باشد. هر چند که به طور کلی می‎توان گفت مطالعه جامع کیفیت زندگی  به دلیل گستردگی این مفهوم چه در سطح بین المللی، چه در سطح منطقه‎ای، چه در سطح ملی و یا حتی محلی، با شاخص های متعدد و در بسیاری موارد بسیار متفاوت از یکدیگر، با توجه به رویکردهای مطالعاتی حاکم بر آن‏ها‏ و نیز باتوجه به آمار های موجود و فقدان برخی آمارهای ضروری و با توجه به شرایط خاص مطالعه، مورد بررسی قرار گرفته است.

از طرف دیگر علاوه بر مطالب عنوان شده، توجه به اهمیت سنجش کیفیت زندگی به ویژه کیفیت زندگی شهری در ایران با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاص ایران از چند جنبه زیر ضروری به نظر می‎رسد:

1)   سند چشم انداز بیست ساله کشور در کنار اهدافی چون توجه به امنیت انسانی و اجتماعی و تحقق توسعۀ پایدار، ارتقاء کیفیت زندگی را مورد توجه قرار داده است .

2)   برای کشور ایران، با توجه به تجربه سریع و رشد شتاب زدۀ شهرنشینی و افزایش روند مهاجرت سریع  به نقاط شهری  ـ همچون بسیاری از کشورهای در حال توسعه ـ آسیب‎های شهری زیادی را تجربه کرده، که در توسعۀ دانایی محور و حرکت به سمت شهر دانایی و جامعۀ دانایی باید این بسترهای ضروری بازسازی،  اصلاح و تقویت شده و به شهرهایی تبدیل شوند که زمینه را هم برای جذب سرمایۀ انسانی  درون کشور و هم برای جذب و حفظ شهروندان خلاّق کشورهای دیگر  فراهم کرده  و به فرایند  رشد خلاّقیت و نوآوری شتاب بخشد  (موذنی: 1389).

3)   این تجربه شتاب زده، بر طبق مطالعات متعدد  با پایین بودن کیفیت زندگی شهری و محیطی همراه بوده است. نتایج مطالعات بین المللی (از جمله گزارش سازمان زندگی بین المللی سال 2010 که از میان 194 کشور مورد مطالعه، ایران رتبه 150 را به‎دست آورده) برا ی ایران نیز، حکایت از سطح پایین کیفیت زندگی دارند.

با توجه به مطالب فوق، این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی و ارایة شاخص‏های نظری کیفیت زندگی شهری بر اساس مدل ارایه شده در پژوهش، به سنجش و رتبه بندی کیفیت زندگی شهری هر کدام از استان‎های ایران بر طبق تحلیل آمارهای موجود بپردازد.

2) پیشینه و بحث نظری:

مفهوم کیفیت زندگی را باید در یک رویکرد نظری وسیع و در رابطه با مفاهیم هم پیوند و مترادف با آن در نظر گرفت. دلیل عمدۀ طرح این مفاهیم در کنار یکدیگر، ناشی از این امر است که از یک طرف کیفیت زندگی مفهومی (سازه) پیچیده و چند بعدی است و بنابراین برداشت‎های مفهومی و مصداقی زیادی از آن صورت گرفته است. کیفیت زندگی در برخی پژوهش‎ها با عبارات و اصطلاحات متعددی مورد سنجش قرار گرفته که با یکدیگر همپوشانی دارد و در مواردی نیز  مترادف به کار رفته اند. به عنوان نمونه «برخی آن را به عنوان زیست پذیری[2] (سرزندگی) یک ناحیه، برخی دیگر اندازه ای برای میزان جذابیت و برخی دیگر به عنوان رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایت مندی و. .. تفسیر کرده‎اند» ( اپلی و منون 2007 ، در رضوانی و همکاران، 1387: 37).

به‎طور کلی از ربع آخر قرن بیستم، مفهوم کیفیت زندگی در واژه‏ها‏ و کاربرد های مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. مطالعات مربوط به توسعه آتی سلامت جسمانی و روانی توسط  کسلر و آلب (1975) و لالوند (1978)، برنامه‎های کاهش سوء مصرف مواد مخدر معطوف به توسعه کیفیت زندگی افراد (براگ 1976) موسر (1979) و شاتفورد (1989)، ویژگی‎های جمعیت نگاری، نیروی کار و وضعیت اشتغال، وضعیت دانش و فناوری، ماهیت فعالیت‎های سیاسی دولت و شهروندان، تغییرات در زندگی خانوادگی، میزان فعالیت‎های دینی، جنبه‎های گوناگون ایام فراغت، وضعیت سلامتی و آموزشگاهی، رضایتمندی و آسایش فردی  توسط شلدون و مور (1996) (مختاری و نظری، 1389 : 21-18) از جمله مطالعات موثر و آغازی در حوزه شناخت کیفیت زندگی محسوب می‏شوند.

بخشی از توجه به کیفیت زندگی در قالب نظریه طبقه خلاق یا سرمایه‎های انسانی خلاق طرح شده  که مطالعات انجام گرفته در این خصوص همگی خارجی هستند. فلوریدا (2005) در مطالعه خود با عنوان شهرها و طبقه خلاق بدین نتیجه می‎رسد که شهرها به‎‏طور عمده مرکز تجمع سرمایه‏ها‏ی انسانی خلاّق بوده و بر طبق نظریۀ طبقۀ خلاّق، این افراد  مکان‎هایی را انتخاب می‎کنند که مطلوب و مورد نظر آن‏ها‏ باشد.

      در مطالعه‎ای که توسط مک گراناهان  و وجان (2007) با تأکید و الهام از کار فلوریدا صورت گرفته بر اینکه افراد طبقۀ خلاّق به سمت مناطقی کشیده می‎شوند که از سطح بالایی از کیفیت زندگی برخوردار باشد، تأکید شده است.

نقش شهرها در اقتصاد دانایی عنوان پژوهشی است که توسط ویندن و همکاران ( 2007) صورت گرفته که به برخی از ویژگی‎ها، شرایط و بسترهای شهری اشاره می کنند که بدون آن‏ها‏ کسب، خلق، نشر و کاربرد دانش امکان‎پذیر نیست. برخی از این شرایط عبارتند از: پایگاه دانش، ساختار صنعتی، مطلوبیت شهری، کیفیت زندگی، دسترس‎پذیری، تنوّع شهری و مقیاس شهری.

در مطالعه‎ای دیگر سیکرچیا (1996) سعی کرده که ابعاد مناسب محیطی منطقه‏ای شاخص‎های سنجش کیفیت زندگی را ارایه کرده و بر طبق طرحی با عنوان کوادروتر[3] که یک برنامه محیطی در ایتالیا بوده به معرفی شاخص‎های عینی و ذهنی مهم سنجش کیفیت زندگی بر اساس این معیارها دست زده است: عرضه و تقاضای سرزمین، ظرفیت منطقه، مرز حجم جمعیت، تعادل و سرریزی نظام‎های شهری.

در مطالعات انجام گرفته در ایران از جنبه‏ها‏ی مختلفی به کیفیت زندگی پرداخته شده که هر چند این مطالعات به‎صورت نظام مند با یک هدف جامع برای سنجش کیفیت زندگی در ایران انجام نگرفته اما این  مطالعات در چند محور عمده به بررسی کیفیت زندگی پرداخته اند. برخی از  این مطالعات که توسط مراکز دانشگاهی و پژوهشی و برخی نهادهای شهری انجام پذیرفته ،به ابعاد تشکیل دهنده کیفیت زندگی مانند کیفیت محیط شهری، عدالت، حکمروایی، سلامت و ... اختصاص داده شده اند .برخی دیگر  به مفاهیم هم پیوند با کیفیت زندگی مانند پایداری، توسعه و غیره مورد توجه قرار داده و برخی نیز مطالعات کیقیت زندگی را به صورت مستقیم و در قالب طرح‎های پیمایشی مورد بررسی قراد داده‎اند.

کیفیت زندگی مردم تهران بر اساس پرسش‎نامة WHOQOL –BREF توسط نجات و همکاران (1386) با محوریت سلامت مورد بررسی قرار گرفته است .یافته‏ها‏ی این مطالعه حاکی از این است که میانگین امتیاز دامنه‏ها‏ (سلامت جسمانی، سلامت روان، روابط اجتماعی و وضعیت محیط) در مجموع شرکت کنندگان مطالعه سازمان جهانی بهداشت به صورت معنی داری بالاتر از امتیاز دامنه‏ها‏ی شرکت کنندگان در مطالعه شهر تهران بوده است.

بحرینی و طبیبیان (1377)مدل ارزیابی کیفیت محیط زیست را در مطالعه خود با توجه به سه گروه از نیاز های فرهنگی، نیاز های اساسی و نیاز های اقتصادی و اجتماعی بر اساس دوازده شاخص محیط طبیعی، بهداشت و درمان، ایمنی و امنیت، مسکن،اقتصاد و اشتغال، آموزش، محیط طبیعی، تأسیسات و تجهیرات شهری، انرژی، حمل و نقل، هنر، میراث فرهنگی و تفریح و محیط مصنوع مورد بررسی قرار داده‏اند. تاکید کلته (1384) بر عدالت اجتماعی در سامان دهی محیط، که منجر به توسعه پایدار می شود به عنوان مانعی برای تداوم فقر، تخریب محیط و آشوب اجتماعی در نظر گرفته شده است. بهرامی نژاد (1382)در پایان نامه خود در بررسی عوامل موثر بر ارزیابی کیفیت محیط شهری به عوامل اجتماعی و فرهنگی مانند قومیت، امنیت، دزدی، میزان با سوادی و تحصیلات، عوامل اقتصادی و عوامل کالبدی و عامل ساختار فضایی اشاره کرده و بافت میانی شهر شیراز را دارای کیفیت محیط شهری نسبتا نامناسب ارزیابی کرده است. در بررسی شاخص‎های توسعه پایدار شهری، راهنمایی و پور موسوی (1385) نشان می‎دهند که کلان شهر تهران در زمینه‏ها‏ی مختلف محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با ناپایداری امنیتی مواجه است.

2-1) مفهوم کیفیت زندگی:

تعریف و سنجش کیفیت زندگی بسته به رویکرد غالب و اهدفی است که پژوهشگران به دنبال آن هستند. این رویکردها بسته به این‎که کیفیت زندگی را در بعد فردی یا جمعی،کیفیت زندگی شخصی یا مکانی، بر اساس سطح تحلیل جهانی، ملی، منطقه‎ای، محلی (شهری یا روستایی) و یا عینی یا ذهنی آن مورد مطالعه قرار داده باشند با هم متفاوتند.

کیفیت زندگی مفهوم جدیدی نیست و به عنوان یک قلمرو تحقیقی به دهۀ 1960 میلادی برمی‎گردد. «در این دهه و دو دهۀ بعد، این تحقیقات بر شاخص‏های عینی متمرکز بود و وجهۀ غیرجامعه‏شناختی (غالباً پزشکی) داشت (احمدی و اسلام، 1388: 113). از ویژگی‎های دیگر مفهوم کیفیت زندگی در دهه‎های اولیه تمرکز این مفهوم بر جنبه‏ها‏ی اقتصادی بود. از ده 90 به این طرف مفهوم کیفیت زندگی با توجه به ابعاد مختلف زیر مور توجه قرار گرفته است: بحث کیفیت زندگی با تأکید بر سازه‏های اجتماعی نظیر سرمایۀ اجتماعی، همبستگی اجتماعی، عدالت اجتماعی و مطرودیت اجتماعی (غفاری و امیدی، 1387، 10) .

در بسیاری از مطالعات بر اهمیت شاخص‎های ذهنی و ابعاد جامعه‏شناختی در شناخت مفهوم کیفیت زندگی  در کنار شاخص‎های عینی و محیطی سنجش کیفیت زندگی، بر توسعۀ پایدار و به‎طور خاص‎تر شهر پایدار تأکید شده است. به عنوان نمونه  یکی از ویژگی‎های شهر پایدار، پایداری اجتماعی (اهمیت جنبه‏ها‏ی اجتماعی در عرصه شهر سازی) پایدارپذیری و کیفیت زندگی بالا در نظر گرفته شده است (تیمر و سیموار، 2006: 2).

از جنبۀ دیگر، مفاهیم رضایت از زندگی، رفاه، زیست پذیری و  شادی و ... همگی در قالب مفهوم کیفیت زندگی قابل دسته بندی هستند. اسمیت معتقد است، کیفیت زندگی مشابه با مفاهیمی چون توسعه، رفاه و بهزیستی  بوده و یا دربرگیرندۀ موضوعاتی چون رفاه، کیفیت زندگی سلامت محور، نیازهای اساسی، زندگی رو به رشد و رضایت بخش، فقر و مطرودیت اجتماعی و انسجام اجتماعی، نوع دوستی و از خود گذشتگی در میان جماعات است (امیدی، 1387). وینهوون به عنوان یکی از صاحبنظران مطالعات مربوط به سنجش شادی، معتقد است زمانی که از شادی[4] به عنوان یک احساس عریض و پهن یاد می شود اغلب مترادف با واژۀ کیفیت زندگی و یا بهزیستی (رفاه) است (نقل ازگنجی، 1387) .

ریچارد فلوریدا از اصطلاح مطلوبیت[5] برای توصیف  امکانات و تسهیلات رفاهی به عنوان شاخصی از  کیفیت زندگی شهری و  محیطی (مکانی)  استفاده کرده  و در مطالعۀ خود به یک نتیجه ی کلی می‎رسد: مناطق پیشرو در فناوری برتر در ضمن مناطق دارای مطلوبیت بالا نیز هستند. یکی از شاخص‏هایی که فلوریدا در مورد مطلوبیت و نقش آن در جذب صنایع با فناوری برتر به‎کار می برد، شاخص ملایمت[6] (آرامش) است. شاخص ملایمت  توسط فلوریدا به صورت چند مؤلفة عمده مورد سنجش قرار گرفته است: درصد افراد بین سنین 29-22 سال (جوانان). سرانۀ بارها، کلوب‏های شبانه (زندگی شبانه) سرانۀ تعداد گالری‏های هنری و موزه‏ها‏. شاخص دیگر سنجش مطلوبیت که فلوریدا در مطالعۀ گروه‏ها‏ی کانونی خود به‎دست آورده، در ارتباط با کیفیت محیط زندگی است: یعنی  محیط سالم و تمیز و تعهّد نسبت به حفظ منابع طبیعی برای تفریح و استراحت (فلوریدا، 2005: 58).

مفهوم دیگری که در رابطه با کیفیت زندگی در شهر  مورد تأکید قرار گرفته، مدل شهر زیست‏پذیر[7] است که از جمله مدل های جامع برای معرفی  مفهوم کیفیت زندگی است. بطور خاص « زیست‎پذیری به نظام شهری اشاره دارد که به رفاه (بهزیستی) فیزیکی، اجتماعی، ذهنی و توسعۀ فردی تمام ساکنانش  کمک می‎کند. اصول کلیدی که حیات بخش چنین موضوعی هستند عبارتند از، برابری[8]، شان[9]، دسترس‏پذیری، دوستانه بودن[10]، مشارکت و توانمندسازی[11]. در نهایت شهر زیست پذیر بدین صورت معرفی شده است: شهری که از زندگی سالم برخوردار بوده  و جایی است که جابجایی آسان به‎وسیله دوچرخه، پیاده روی، وسایط نقلیه عمومی و حتی ماشین در صورتی که گزینۀ دیگری نباشد، صورت می‎گیرد. شهر زیست‏پذیر شهری است برای همه؛  بدین معنی که باید جذاب و  ارزنده بوده و امنیت را برای تمامی ساکنانش( بچه‏ها‏،  افراد مسن و حتی برای افراد ساکن در حومه‏ها‏ی آن) فراهم کند (تیمر و سیموار، 2006: 2).

از جمله مفاهیم دیگری که به بحث شهر زیست پذیر نزدیک است نظریه ی شهر خوب است که توسط کوئین لینچ مطرح شده است. در نظریه ی لینچ شهر خوب با توجه با شاخص‏های متعدّدی معرفی شده است.  کیفیت‏های زیر از نظر لینچ برای یک شهر مطلوب وجود دارد:

 سر زندگی (بقاء، ایمنی و سازگاری) معنی (انطباق محیط با توانایی‏های احساسی و ذهنی و ساختار فرهنگی) تناسب (انطباق شکل و ظرفیت فضاها، معابر و تجهیزات یک شهر با الگو و کمیت فعالیت‏هایی مردم) دسترسی (توانایی دسترسی سایر افراد به فعالیت‏ها، منابع، خدمات، اطلاعات و یا اماکن) نظارت و اختیار (استفاده و دسترسی به فضاها و فعالیت‏ها و ایجاد، تعمیر، اصلاح و مدیریت آن‏ها‏) و نمایانی (آسان سازی شکل، رنگ، نظم و سازمان محیط زندگی آدمی) (حق شناس :1387).

به‏طور کلی می‎توان گفت  در متون و پژوهش‎های مربوط به کیفیت زندگی، هر دو جنبۀ (رویکرد) عینی و ذهنی کیفیت زندگی مورد مطالعه و تأکید قرار گرفته است. از این رو می‎توان کیفیت زندگی را سازه‎ای چند بعدی متشکل از شرایط عینی زندگی و بهزیستی ذهنی نیز تعریف کرد. بعد عینی وضعیت ظاهری و ملموس زندگی انسان را نشان می‏دهد، اما بعد ذهنی نشان دهندۀ ادراکات و ارزشیابی های افراد از وضعیت زندگی‎شان می‎باشد. به دیگر سخن می‏توان گفت که «سنجش عینی کیفیت زندگی بر شاخص‎های اجتماعی ـ اقتصادی و سلامت متمرکز است و ابزارهایی مثل تولید ناخالص داخلی، شاخص پیشرفت  واقعی[12]، شاخص سلامت اجتماعی[13] و شاخص توسعۀ انسانی[14] را به‎کار می‎گیرد ولی بیشتر ابزارهای سنجش ذهنی کیفیت زندگی بر گزارشات شخصی از زندگی متکی است که مکمل متغیر های اقتصادی و سلامت می‎باشند و میزان رضایت افراد و گروه‏ها‏ از تأمین نیازهایشان مانند رضایت کلی از زندگی و شاخص بهزیستی فردی را مورد مطالعه قرار می‎دهند» (کاستانزا و همکاران، در رضوانی و همکاران، 1387 : 42).

2 ـ 2 )کیفیت زندگی شهری:

بخشی از کیفیت زندگی شهری مربوط به شاخص‎های عینی سنجش کیفیت زندگی است. در شاخص های عینی معمولا به سه بعد رفاه عمومی یعنی اقتصادی، فیزیکی/ محیطی و اجتماعی توجه می شود. کیفیت زندگی شهری نیز مانند مفهوم کیفیت زندگی از ابهام برخوردار بوده و بنابراین باید آن را نیز در تمام ابعادش در نظر گرفت. کوکبی و همکاران (1384) در رابطه با کیفیت زندگی شهری، به تعریف کیفیت زندگی شهری پرداخته‎اند.  منظور از کیفیت زندگی شهری توجه به شاخص های اجتماعی، محیطی، فرهنگی و روانی در دو وجه عینی (کمی) و ذهنی (کیفی) در روند برنامه ریزی کیفیت زندگی شهری است. بدین معنا که علاوه بر اندازه‏گیری شاخص‎ها به صورت مشخص و عینی  می‏باید ذهنیت و نوع نگاه شهروندان به این شاخص ها نیز مورد توجه قرار گیرد. تعاریف مختلف دیگری در مورد تعریف کیفیت زندگی شهری صورت گرفته که در این میان می‎توان به مطالعة راجرسون (1999) اشاره کردکه به برخی از ویژگی های مهم کیفیت زندگی شهری از دیدگاه صاحب نظران مطرح در اینحوزه و اهمیت کیفیت زندگی شهری و تأثیر آن بر جذب سرمایه‏ها‏ و نیز خصلت رقابت پذیری شهر ها اشاره می‏کند (جدول شمارۀ 1) .

از جمله شاخص‎های معتبری که در زمینه ی سنجش عینی (کمی) کیفیت زندگی به آن استناد می شود گزارش سازمان زندگی بین المللی [15] است که شاخص کیفیت زندگی کشورها را هر ساله گزارش می‏کند. گزارش مربوط به شاخص کیفیت زندگی  برای 194 کشور  بر اساس 9 مقوله یا مؤلّفه و شاخص های آن مورد سنجش قرار گرفته است،  که آن را به‎طور خلاصه در جدولی ارائه کرده ایم (جدول 2). این مطالعه حاصل گردآوری داده‏ها‏ از منابع رسمی دولت ها، سازمان بهداشت جهانی، نشریه‏ها‏یی مانند اکونومیست، و ... بوده است و   نحوۀ نمره گذاری در هر مقوله از صفر (بدترین کشور)  تا صد (بهترین کشور) برای کشورها  در نظر گرفته  شده است. در گزارش 2010 این سازمان، رتبۀ ایران در میان 194 کشور 150 بوده است. بالاترین نمره از مجموع 9 مؤلفه متعلق به فرانسه با امتیاز 82 و پایین‎ترین امتیاز متعلق به کشور سومالی با امتیاز 30 می‎باشد. امتیاز ایران در مجموع نُه مؤلفه امتیاز 49 گزارش شده است.

جدول شمارۀ 1. ویژگی‎های کیفیت زندگی شهری

(راجرسون،1999: 978)

جدول شمارۀ 2. شاخص‎های عینی کیفیت زندگی سازمان زندگی بین المللی

اقتباس از گزارش شاخص کیفیت زندگی سازمان زندگی بین المللی 2010

2 ـ 3 ) مدل نظری سنجش کیفیت زندگی:

با توجه به مطالعات انجام گرفته و چارچوب نظری پژوهش در مورد مفهوم کیفیت زندگی، در پژوهش حاضر مدلی برای سنجش کیفیت زندگی ارائه شده است  (شکل 1) .

شکل شمارۀ 1. مدل نظری سنجش کیفیت زندگی شهری  پژوهش

جدول شمارۀ3. شاخص سازی ابعاد کیفیت زندگی در مطالعات نظری بر اساس  (مدل سنجش کیفیت زندگی)

2-4) اهداف پژوهش

• تعیین شاخص‎های نظری سنجش کیفیت زندگی عینی در استان‎های ایران و ارایه مدلی برای سنجش کیفیت زندگی عینی در ایران بر طبق تحلیل آمارهای موجود.
• تعیین برخورداری استان‎های ایران از میزان کیفیت زندگی و رتبه بندی آن‏ها‏.

3) روش شناسی پژوهش

• روش پژوهش:

این بررسی با استفاده از تحلیل داده‏ها‏ی ثانوی وبا استفاده از تحلیل خوشه‎ای جهت رتبه بندی استان‎های ایران صورت گرفته است. «دواس»  تحلیل ثانوی را این گونه تعریف می کند: از داده‏ها‏یی که مؤسسات یا محققان دیگری گردآوری کرده‏اند، می توان به اقتضای مسأله سود جست. به چنین تحلیلی، تحلیل ثانوی می‎گویند. تحقیقات عظیمی از سوی مؤسسات دولتی صورت می‎گیرد. مؤسسات تحقیقی بزرگ و گروه‏ها‏ی پژوهشی جا افتاده که نمونه‏ها‏ی خیلی خوبی دارند داده‏ها‏یی درباره دامنه گسترده ای از نگرش ها، رفتار ها و خصوصیات شخصی دارند که برای تحقیقاتی فراتر از اهداف مورد نظر پیمایش اولیه مناسب‎اند» ( دواس، 1381 : 81) .

عمده‎ترین منبع جمع آوری داده‏ها‏، اطلاعات و شاخص‎ها  بر پایة نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385، شاخص‎های موجود در سند توسعه استان‎ها و نیز سالنامه‏ها‏ی آماری استخراج شده است. از نکات مهم در تحلیل ثانوی مسالة اعتبار و پایایی بحث در مورد اطلاعات، داده‏ها‏ و منابعی است که مبنای تحلیل در این روش قرار می‏گیرند. یکی از جنبه‏ها‏ی اعتبار و پایایی داده‏ها و اطلاعات ،کیفیت گردآوری داده‏ها‏، شاخص‎ها و مقیاس‎هایی است که توسط پژوهشگران اولیه تولید شده و نیز مسالة استدلال منطقی و تکرار است (بیکر :1381، ببی :1381). مرکز آمار ایران، به عنوان متولی اصلی انجام سرشماری و گزارش نتایج  آن به صورت گزارش‎های عمومی نفوس و مسکن و نیز سالنامه‏ها‏ی آماری، به عنوان مهم‏ترین منبع در تولید داده‏ها‏، بر اهمیت و اعتبار داده‎های پژوهش می‏افزاید. استدلال منطقی در این پژوهش نیز از طریق بررسی اعتبار نظری شاخص‎ها و مؤلفه‏ها‏ از طریق  منابع مطالعاتی مختلف بدست آمده است. مسالة تکرار نیز، بر اصل تعویض پذیری شاخص‎ها استوار است. بر اساس این اصل «اگر چندین شاخص مختلف تا حدی معرف یک مفهوم باشند، آنگاه همة آن‎ها به همان شیوه‏ها‏یی عمل خواهند کرد که آن مفهوم عمل می‏کند، مشروط بر اینکه آن مفهوم واقعی و قابل مشاهده باشد» (ببی، 1381: 259). بر این اساس در این پژوهش شاخص های زیادی برای سنجش مفهوم کیفیت زندگی در نظر گرفته شده و همین امر دلیل بر سنجش واقعی مفهوم مورد نظر بر طبق این اصل می‏باشد. اعتبار سازه نیز در پژو.هش از طیق تحلیل عاملی صورت گرفته است. هومن (1384) معتقد است که تحلیل عاملی به گونه‎ای بارز مستلزم سوالهایی درباره اعتبار است. بنابراین با توجه به این‎که یکی از کاربرد های تحلیل عاملی شناسایی متغیرهای مناسب از بین مجموعة وسیعی از متغیر هاست، در این پژوهش نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

• واحد تحلیل و مفهوم مورد سنجش پژوهش:

 در این پژوهش کلیه استان‎های ایران (30 استان) مطابق با نتایج سرشماری 1385 مورد تحلیل قرار گرفته‏اند. به دلایلی چند هر چند موضوع پژوهش بررسی کیفیت زندگی شهری بوده اما  واحد تحلیل استا‎ن‎ها بوده‏اند:

1)   فقدان داده‏ها‏ی تفکیک شده برای مراکز استان‎ها و کلیه نقاط شهری کشوردر نتایج تفصیلی سرشماری. بر این اساس محدودیت پژوهش ایجاب می‏کرد که واحد تحلیل استانی انتخاب شوند.

2)   همان‎‎طوری که در جداول  1-8 تا 6-8 (پیوست)  ملاحظه می‏گردد، سعی گردید که  بسیاری از شاخص‎های انتخاب شده متعلق به مناطق شهری باشند. به عنوان نمونه تعداد واحد های خدمات درمانی شهری، مهدکودک‎ها، بیمارستان‎ها، کتابخانه‏ها‏ و ... بیشتر در مناطق شهری متمرکز شده اند. هر چند که به دلایل دیگر مانند تمرکز عمده خدمات دولتی در شهرها، به ویژه در کشور های در حال توسعه و از جمله ایران تمرکز نابرابر این خدمات در مراکز بزرگ شهری، صحبت از کیفیت زندگی شهری امری منطقی به نظر می‏رسد. بدیهی است که از جمله نقاط ضعف تحلیل آمارهای موجود، فقدان برخی داده‏ها‏ی ضروری است. بر این اساس به‏طور طبیعی ممکن است برخی از متغیرهای مهم دیگر برای سنجش مفهوم  موردنظر که در روش پیمایش می‏توانند مورد سنجش قرار گیرند، در تحلیل وجود نداشته باشند.

• سنجش متغیرها، تهیة شاخص‏ها و رتبه‎گذاری: تهیه شاخص، متغیرها و رتبه‎بندی آن‌ها در پژوهش در سه مرحله صورت گرفته است:

1)   استفاده از مطالعات کتابخانه‎ای برای جمع آوری حداکثر شاخص‎ها به لحاظ منطقی و نظری بر مبنای  مطالعات انجام  شدة داخلی و خارجی که در (جدول 3 ) نشان داده شده است.

2)   مرحلۀ امکان سنجی: انطباق و شناسایی شاخص‎ها (آمارها)ی  موجود  با شاخص‏ها و متغیرهای  ارایه شده در متون پژوهش( جدول 3).  با توجه به فقدان پیمایش‏های منظم و متنوع درایران، بدیهی است که بسیاری از داده‏ها‏ و شاخص‎های مورد نظر وجود نداشت.

3)   استفاده از تکنیک تحلیل عاملی  برای یافتن مناسب ترین شاخص‎های موجود (اعتبارسازه). در مورد انتخاب متغیرهای مناسب برای سنجش کیفیت زندگی، به دلیل تعدّد متغیر ها، ابتدا متغیرهایی که به لحاظ نظری یک مفهوم را می‎سنجند و در تعریف سالنامۀ آماری کشور و به طور عمده  با توجه به آمارهای  موجود ـ در مفهومی خاص در کنار یکدیگر معرفی و در یک مقوله دسته‎بندی شده اند و نیز  از طریق تحلیل عاملی، مناسب تشخیص داده شده‎اند، با یکدیگر جمع شده‏اند. این امر بیشتر مبتنی بر کاهش تعداد متغیرها، برای تحلیل عاملی نهایی برای سنجش مفهوم کیفیت زندگی صورت گرفته است (جدول 4 و جداول   1-8 تا 6-8 (پیوست).

رتبه بندی و استفاده از نمرات استاندارد شده برای استان‎ها بدین صورت انجام گرفته که با توجه به جداول پیوست همان‎طور که ملاحظه می‏گردد، واحدهای سنجش برخی متغیر ها با یکدیگر برابر نیستند. بنابراین برای جمع زدن و بنابراین رتبه بندی متغیر مورد نظر ضروری است که این نمرات استاندارد شوند. براین اساس با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی، علاوه بر این‎که مناسب‎ترین متغیرها برای جمع زدن انتخاب شده‎اند، در عین حال از نمرات استاندارد شدة از خروجی تحلیل عاملی برای هر متغیر استفاده شده و در نهایت این نمرات با یکدیگر جمع شده و رتبه بندی صورت گرفته است.

تحلیل عاملی کیفیت زندگی:

برای سنجش کیفیت زندگی از 20 شاخص استفاده شده است. به منظور تعیین اعتبار سازه‎ای وسیله اندازه‎گیری، تفکیک و دسته بندی شاخص های 20 گانه مربوط به ارزیابی کیفیت زندگی از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی بر اساس تجزیه به مولفه‏ها‏ی اصلی استفاده شد. با توجه به اینکه هدف از به کارگیری تحلیل عاملی، کشف ابعاد کیفیت زندگی و یافتن اعتبار سازه ای شاخص ها بوده، نه آزمون فرضیه، بنابراین از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد. طبق نتایج این آزمون مقدار634KMO=/ به دست آمده و چون این مقدار از 5/. بزرگتر است،  بنابراین نتیجه گرفته می‎شود تعداد نمونه‏ها‏ برای اجرای تحلیل عاملی مناسب می‏باشد. مقدار KMO بین صفر تا یک است و هرچقدر به یک نزدیکتر باشد به همان مقدار  روایی نمونه نیز بالا تر است. همچنین بر اساس نتایج، مقدار کرویت بارتلت[17] برابر  933/ 848 با سطح معنی داری000P=/ بوده و چون این مقدار معنی دار است، نتیجه می شود، تفکیک عامل ها به درستی انجام شده است و سوالات مندرج در هر عامل همبستگی ریشه‎ای بالایی با همدیگر دارند. بر اساس اطلاعات جدول شماره (4) ملاحظه می شود، بیشترین تبیین از واریانس کل کیفیت زندگی با عامل اول حدود 690/46درصد و با عامل دوم 03/12 درصد، عامل سوم 890/9، عامل چهارم  653/7 و نهایتاً عامل پنجم با 442/6 می‏باشد و در مجموع 705/82 درصد از واریانس کل عامل‏بندی و تقلیل شاخص‏های 20 گانه با 5 عامل اصلی انجام شده است. برای تفسیر  و تبیین ساده عامل‎ها بارهای عاملی چرخش داده شده، و این کار  به روش واریماکس انجام گرفته است. واریماکس از روش‏های متعامد است و چون در این تحلیل عامل ها به یکدیگر وابسته نیستند و الگوی عاملی (وزن های متغیرها برای تهیه نمرات عامل) و ساختار عاملی (همبستگی بین متغیرها و عامل‎ها) یکسانند، این روش نسبت به روش‎های چرخش متمایل (ابلیمن، کوارتمین و باکوارتمین) ترجیح داده شد.  این روش سعی برآن دارد، متغیرهایی که از بارهای عاملی بزرگی برخوردار هستند به کمترین تعداد تقلیل یابند. بدین ترتیب بر تبیین پذیری عامل‎ها افزوده می گردد. در این روش تاکید بر روی ساده کردن ستون های ماتریس عاملی است. یعنی حداکثر امکان ساده کردن تا آن‎جایی حاصل شود که بر روی یک ستون خاص ماتریس مقادیر (بارهای عاملی) صفر و یک قرار بگیرند. در این صورت برخی از عامل ها خود را به 1 یا 1- می رساند و برخی دیگر از عامل ها خود را به صفر می رسانند. جدول شماره (10) گویه‏ها‏ی مربوط به هر عامل را همراه  با  بار عاملی و واریانس تبیینی آن‏ها‏  نشان می‎دهد.

جدول 4 با توجه به حذف متغیرهای موجود و بارهای عاملی آن‏ها‏ بر حسب قاعده آماری (حجم نمونه کم و افزایش تعداد متغیرها در تحلیل عاملی) و همچنین اعتبار نظری مبنی بر انتخاب متغیرها در مقولات نظری مناسب،  در نهایت پنج عامل برای سنجش کیفیت زندگی در نظر گرفته شده و برای ایجاد مفهوم کیفیت زندگی، با یکدیگر جمع شده‏‎‏‎‎‎‌‌‍‌‌‍‌‍اند.

4)یافته‏ها‏:

در جهت استاندارد کردن نمرات کیفیت زندگی استان ها(نمرات استاندارد) از خروجی تحلیل عاملی (خروجی spss) استفاده شده است. با توجه به این‎که از جمله کاربردهای تحلیل عاملی

جدول شمارۀ 4.  تحلیل عاملی ابعاد، مؤلّفۀ کیفیت زندگی

شناسایی متغیر های مناسب برای تحلیل‏های بعدی (مانند رگرسیون چندگانه ) است، در فرایند تحلیل عاملی می‏توان عامل‏ها را بر اساس نمرات استاندارد نیز استخراج نمود. در مورد نمرات کیفیت زندگی استان‎ها  بدین صورت عمل شده است با توجه به نمرات استاندارد شده، میانگین صفر بوده و به این دلیل، نمرات مثبت بالاتر از میانگین و نمران منفی پایین‏تر از میانگین می‏باشد. با توجه به نمرات استاندارد شده، میانگین صفر بوده و به این دلیل، نمرات مثبت بالاتر از میانگین و نمرات منفی پایین‎تر از میانگین می‏باشند.  با توجه به نمرات کیفیت زندگی ( جدول 5)، ملاحظه می‏گردد که  استان اصفهان با نمرۀ کیفیت زندگی 52/4 بالاتر از حد میانگین، بالاترین رتبه (رتبۀ 1) را در میان استان‏های ایران به خود اختصاص داده است. استان‎های یزد با نمرۀ 85/3، فارس با نمرۀ 16/3 و تهران  با نمرۀ12/3 در رتبه‏ها‏ی بعدی قرار دارند. استان ایلام نیز  با نمرۀ 58/3- پایین‏تر از حد میانگین در کیفیت زندگی  پایین ترین رتبه را در این خصوص داشته است. به طور کلی با توجه به جدول فوق می‎توان گفت که سیزده  استان نیز نمره ی کیفیت زندگی  پایین‎تر از حد میانگن داشته‎‎اند.

تحلیل خوشه‎ای کیفیت زندگی در استان‎های ایران: تحلیل خوشه‏ای روشی آماری برای تعیین گروه‏ها‏ یا خوشه‏ها‏ی همگن است. در این مقاله بعد از انجام تحلیل عاملی، برای تعیین مناطق همگن و طبقه‏بندی استان‎های کشور از نظر شاخص‎های کیفیت زندگی، از مدل تحلیل خوشه‏ای استفاده شده است. مدل تحلیل خوشه‎ای گروه‏ها‏ی نسبتا همگن از موردها را بر اساس خصوصیات انتخاب شده شناسایی می‎کند. در سطح بندی مکان‎ها به روش خوشه‏ای، مکان های واقع در یک سطح شباهت زیادی با همدیگر دارند و در عین حال دارای تفاوت قابل توجهی با مکان‎های سطوح دیگر هستند. پس از استاندارد سازی داده‏ها‏ با مدل استاندارد و اعمال فاصله اقلیدسی و به کارگیری روش‎های مختلف، بهترین تفکیک کیفیت زندگی استان ها بر اساس «روش وارد» حاصل شد. دسته‎بندی استان‎ها در دندروگرام حاصل از خروجی   spssمشاهده می‏شود. چنان‎که نتایج تحلیل واریانس نشان می‎دهد (جدول6) تحلیل خوشه‎ای برای موارد داده شده معنی دار بوده است. به عبارتی تفاوت حداکثری بین موارد در خوشه‏ها‏ وجود دارد و استان‎هایی که در هرکدام از خوشه‏ها‏ قرار گرفته اند با استان های دیگر در سایر خوشه‏ها‏ تفاوت معنی داری دارند و  میانگین خوشه‏ها‏ با همدیگر تفاوت معنی‎داری دارند.

جدول شمارۀ 5. توزیع نمرات  استاندارد شدۀ کیفیت زندگی استان‌‎ها

محاسبات پژوهش 

جدول شمارۀ 6. نتایج تحلیل واریانس معنی دار بودن تحلیل خوشه‎ای

نتایج تحلیل خوشه‌ای (جدول 7) و نمودار ( 1) نشان می‎دهد که از نظر کیفیت زندگی استان‏های کشور در سه خوشه قرار می‏گیرند. خوشه یک شامل استان‎های اصفهان، یزد، فارس و تهران می باشند که بالاترین امتیازها با رتبه‏ها‏ی 1، 2، 3 و 4 از نظر کیفیت زندگی به دست آورده‎اند. خوشه دوم که بیشتر استان های کشور را شامل می‏شود از نظر کیفیت زندگی از حد متوسط را برخوردار است و شامل استان‎های، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، بوشهر، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خوزستان، سمنان، قزوین، قم، کرمان، گلستان، مازندان، مرکزی، هرمزگان می‏شوند که رتبه‏ها‏ی 5 الی 20 را به خود اختصاص داده‎اند و در نهایت خوشه سوم شامل استان‎هایی می‎گردد که کیفیت زندگی شهری پایینی دارند و شامل استان‏های ایلام، چهارمحال بختیاری، زنجان، سیستان و بلوچستان، کردستان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویر احمد، گیلان، لرستان و همدان بوده و در رتبه‏ها‏ی 21 الی 30 را دارا قرار دارند.

4)       نتیجه گیری:

کیفیت زندگی از جمله مفاهیمی گسترده ای است که اهمیت آن به‎طور روز افزونی در بسیاری از عرصه‏ها‏ی مطالعاتی رشته‏ها‏ی مختلف علمی و دانشگاهی در حال گسترش است. امروزه بخش جدیدی از مطالعات مربوط به کیفیت زندگی، بر کیفیت زندگی شهری و واژه‏ها‏ی مفهومی مرتبط و یا همپوش با آن مانند مطلوبیت شهری و زیست‏پذیری اختصاص یافته است. از طرفی، جذب و حفظ طبقات خلاق شهری و به‎طور کلی ایجاد شهر خلاق و نوآور در کنار دیگر عوامل تأثیرگذار، بستگی زیادی به  ایجاد و گسترش چنین محیط‏های شهری دارد. همانگونه که بررسی پیشینه تجربی سنجش کیفیت زندگی در ایران نشان می‎دهد، موضوع کیفیت زندگی در مطالعات صورت گرفته بیشتر در رابطه با مقوله و نظام سلامت و یا دقیق تر از دیدگاه پزشکی مورد بررسی قرار گرفته و این در حالی است که این مقوله تنها یکی از جنبه‏ها‏ی سازۀ کیفیت زندگی است. از سوی دیگر  تاکنون ارزیابی روشنی از وضعیت کیفیت زندگی در شهرهای مختلف ایران ارائه نشده و فقط گاهی کیفیت زندگی در سطح ملی یا در ارتباط با شهر تهران توسط موسسات بین‎المللی مورد ارزیابی قرار گرفته است، بنابراین شاید این اولین تحقیقی باشد که کیفیت زندگی شهری را در ارتباط با استان‏های کشور مورد مطالعه قرار داده است. نتایج تحلیل خوشه‎ای نشان می‎دهد که شهرهای اصفهان، تهران، یزد و فارس از استان‎هایی بوده‎اند که کیفیت زندگی شهری در آن‏ها‏ نسبت به سایر استان‏ها در سطح بالاتری بوده است.استان‎های ایلام، چهارمحال بختیاری، زنجان، سیستان و بلوچستان، کردستان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویر احمد، گیلان، لرستان و همداننیزاز جمله استان‎هایی هستند که کیفیت زندگی شهری در آن پایین بوده و مابقی استان‎ها هم از نظر کیفیت زندگی شهری در حد متوسط قرار دارند.

جدول شمارۀ7. نتایج تحلیل خوشه ای کیفیت زندگی شهری در استان‎های ایران

نمودار شمارۀ 1. نتیجه تحلیل خوشه‏ای کیفیت زندگی استان‏ها بر اساس رتبه‎ها