مقدمه و بیان مسأله:

زنان سرپرست خانوار با توجه به این که ترکیبی از وظایف رسمی و غیررسمی، قانونی یا عرفی، پیدا یا پنهان را در ارتباط با کارِ خانه دارند، چنانچه مجبور به حضور و کار در بیرون خانه برای کسب درآمد مورد نیاز خود و خانواده­شان بشوند، بیش از پیش با خطر ورود به چرخة فقر و بی­قدرتی آن­­گونه که چمبرز (1387) توصیف نموده است، روبه‌رو می‌گردند. ساعات طولانی کار در مشاغل سخت و بعضاً زیان­آور، با درآمدهای نابرابر نسبت به مردانی در موقعیت شغلی مشابه، دچار شدن به ضعف جسمانی و به دنبال آن بیماری، از دست دادن توان نظارتی و تربیتی در ارتباط با فرزندان و احیاناً حوادث غیرمترقبه که ضمن ایجاد اختلال­های جدی در روندهای معمول زندگی، هزینه­های سنگین مالی را نیز به چنین خانواده­هایی تحمیل می­کند، همه و همه می­توانند این زنان را در معرض سقوط به ورطة فقر مطلق و ناتوانی غیرقابل بازگشت سوق دهند.

به طور کلی زن بودن در اغلب موارد متضمن قرار گرفتن در موقعیتی نابرابر در ساختار اجتماعی از سطوح کلان آن همچون مشارکت در مدیریت­های طراز اول نظام سیاسی و اقتصادی حاکم تا سطوح خرد آن مانند محیط خانواده و روابط متقابل روزمره بوده است (گیدنز 1389، ساروخانی و محمودی، 1387). به‌علاوه مجموعة پرشماری از عناصر فرهنگی شامل انواع قوانین، سنن رایج، هنجارها، باورها، ارزش­ها، انتظارات غیررسمی، اصول اخلاقی و غیره است که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر وضعیت نابرابر زنان در خانواده و اجتماع صحه می­گذارند و از آن پشتیبانی می­نمایند. زنان برای پذیرش جایگاه نابرابر خود در نهاد خانواده و حتی در نظام آموزشی رسمی و نیز به واسطة
رسانه­های جمعی آموزش می­بینند و توسط نمایندگان مختلف جامعه که در هر یک از این محیط­ها حاضر و فعالند، اجتماعی می­شوند. همچنین آن­ها به طور دائم به منظور تضمین اثربخشی آموزه­هایشان و در راستای تبعیت از الگوهای مقبول جامعه تحت نظارت و کنترل رسمی و غیررسمی قرار دارند. این ادعاها و بیش از آن­ها در بسیاری از متون و منابع فمنیستی به تفصیل مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است (رودگر، 1388؛ روباتام، 1385؛ میشل،1376). و تحقیقات تجربی و مطالعات میدانی متعددی در راستای مشخص ساختن مصادیق مختلف آن در جوامع گوناگون انجام شده است (چانت[1]، 2003). نتیجه اصلی که از اغلب این مطالعات می­توان گرفت این است که در جوامع و فرهنگ­های مختلف، «زنانگی» به مثابه «برساخت اجتماعی» جنس زنان به خودی خود می­تواند منشاء و منبعی برای مسأله آفرینی در زندگی آنان باشد.

تحلیل مشابهی را می­توان برای فقر صورت داد. با این تفاوت عمده که فقر مقوله­ای عام است و فراتر از جنسیت تعریف می­شود و موضوعیت می­یابد. اما قابلیت بالایی برای چسبندگی به آن و گرفتن رنگ و بوی جنسیتی دارد (علیزاده گرجی، 1386). به طور کلی فقر در اشکال مختلف، به ویژه فقر مادی و اقتصادی چنان مسائل دامنه­داری را برای فقرا به دنبال می­آورد که علاوه بر درگیر ساختن آن­ها در محرومیت­های گوناگون اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متعدد می­تواند در نهایت به طرد اجتماعی، انزوای ناگزیر و حتی نابودی فیزیکی افراد منتهی گردد (فیروزآبادی و صادقی، 1389).عوامل موثر بر فقر پرشمارند. در عین حال بسیاری از پیامدهای فقر بر گستره و عمق آن دامن می­زنند و بر میزان و درجة آن می­افزایند (چمبرز، 1387). می­توان ادعا نمود فقر خود از مسائل کاملاً پیچیدة اجتماعی است. احتمالاً دلیل اصلی دیرپایی و تداوم حضور آن در اکثریت قریب به اتفاق جوامع اعم از توسعه­یافته و در حال توسعه یا کمتر توسعه­یافته نیز به واسطة همین پیچیدگی ذاتی پدیده فقر باشد (هِلد[2] و کایا[3]، 2007: 1).

سومین رکن مقولة مورد نظر «سرپرستی خانوار» است. «سرپرستی خانوار» طبق تعاریف رایج  (برناردز، 1390؛ ساروخانی، 1388) و حتی براساس فهم عمومی از آن، مستلزم توان اداره کردن و تأمین نمودن مایحتاج مجموعه یا واحد اجتماعی مورد نظر (که در این­جا خانوار است) از سوی فردی است که این نقش براساس قواعد رایج در آن اجتماع و بر مبنای الگویی مورد توافق از تقسیم کار برعهده وی گذاشته شده است. طبیعتاً همان قواعد و الگوها، برای دیگر کنش‌گران ذی­نفع نیز نقش­هایی معین و دستورالعمل­هایی متناظر با هر نقش تعریف نموده­اند. حال چنانچه زمین بازی به هر دلیل به نحوی بر هم بخورد که یکی از طرفین ناگزیر از پذیرش نقش یکی از طرف­های مقابل خود و ایفای مسئولیت­های متناظر با آن گردد در حالی که اولاً برای پذیرش نقش جدید از آمادگی لازم برخوردار نیست و ثانیاً همچنان موظف به ایفای وظایف نقش سابق خود نیز است، شرایط نسبتاً پیچیده­ای پیش می­آید که جامعه­شناسان آن­ها را در قالب مفاهیمی همچون «فشار نقش» «ابهام نقش» و «تضاد نقش» تحلیل و بررسی می­نمایند (کوئن، 1388). این درست همان اتفاقی است که در یک بستر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پذیرا برای سرپرستی مرد بر خانواده، در صورت کنار رفتن وی و واگذاری سرپرستی به زن می­تواند رخ بدهد.

حال اگر این سه مقوله مورد بحث در کنار یکدیگر و به صورت توأمان دیده شوند، می­توان انتظار سطوح بالایی از در هم تنیدگی و پیچیدگی را داشت: «زن سرپرست خانوار فقیر» ناگزیر از «سرپرستی» خانوار شده است بدون آن که نقش­های دیگرش در خانواده را کنار گذاشته باشد؛ او «فقیر» است در حالی که «سرپرستی» مستلزم توان تأمین مایحتاج خانوار است؛ و نهایتاً این که «زن» است در شرایطی که «زن» بودن به‌دلیل نابرابری­های مبتنی بر جنسیت در دستیابی به فرصت­ها و  امکانات موجود در جامعه، رهایی از فقر و امکان سرپرستی خود و یا خانوار را برای وی دشوارتر از پیش می­سازد. بنابراین در مطالعة نظری و میدانی پیرامون «وضعیت زنان سرپرست خانوار فقیر» سروکار محقق با «مسألة اجتماعی» پیچیده­ای خواهد بود که تبیین شایسته آن مستلزم تبعیت از الگوها و روش­های مطالعاتی و مدل­های نظری و مفهومی مناسب برای مواجهه با چنین مسأله­ای است. در عین حال جستجوی راهکارهایی که متضمن بهبودهایی پیوسته و تا حد امکان پایدار در وضعیت اقتصادی اجتماعی زنان فقیر سرپرست خانوار باشد، زمینه ساز جلب توجه نسبت هدف اصلی این پژوهش یعنی بررسی عوامل جامعه شناختی مؤثر بر توانمندسازی زنان سرپرست خانوار شده است.

مروری بر پیشینه تجربی

مباحث مرتبط با توانمندسازی زنان با توجه به فراگیری مسائل اجتماعی مرتبط با آن در جوامع مختلف، در دهه‏های اخیرموضوع تحقیقات متعددی بوده است (گیل و گانش[4]، 2007؛ شولدر و روتاک[5]، 2010؛ شولدر، اسلامو روتاک[6]، 2010؛ مورل[7] 2004، سانتیلان، شولدر، آن و دیگران[8]، 2004؛ گاربا[9]، 1999؛ چارمز و ویرینگا[10]، 2003، بتتا[11]، 2006).

بسیاری از تحقیقاتی که در حوزة علوم اجتماعی و به طور مشخص جامعه­شناسی توسعه به موضوع «زنان سرپرست خانوار» یا «خانوارهای زن سرپرست» و مسائل پیرامون آن­ها پرداخته­اند، دغدغه­های اصلی و پیشینی خود را در حوزة فقر و نابرابری تعیین نموده­اند (محمدی، 1386؛ رضایی، 1380؛ شادی طلب و  گرایی نژاد، 1383؛ شولدر و روتاک، 2010؛ گیل و گانش، 2007).البته برخی محققین نیز به‌این مقوله به‌عنوان یک صفت اجتماعی تمایزبخش نگریسته­اند که مبنایی برای مطالعه و مقایسة کنشگران اجتماعی در شرایط معین را برای‏شان فراهم ساخته است (نصیری ماهینی، 1388؛ خیری خامنه، 1388؛ جمال نیک، 1388).

پژوهش های انجام شده در ایران در ارتباط با موضوع زنان سرپرست خانوار را می‌توان در چهار دسته کلی جای داد. در بین موارد مورد بررسی، برخی از تحقیقات عمدتا بر آسیب شناسی وضع زنان سرپرست خانوار تأکید داشته‌اند (محمدی، 1386؛ رضایی، 1380). در گروهی دیگر از تحقیقات صورت گرفته، تأثیر عوامل مختلف اجتماعی و اقتصادی بر وضع زندگی زنان سرپرست خانوار مورد توجه بوده است، عواملی از قبیل: سرمایه اجتماعی (نصیری ماهینی 1388)، کمیت و کیفیت خدمات اجتماعی ارائه شده (میرزایی، 1388 و درودیان، 1388) و آموزش (فاتحی، 1387 و جمال نیک، 1388). در بخش سوم این تقسیم بندی می‌توان پژوهش‌هایی را جای داد که به توصیف جنبه‌های مختلف زندگی زنان سرپرست خانوار و سنجش نگرش آن‌ها نسبت به موضوعات مختلف مرتبط پرداخته‌اند (شکاری الانق، 1384 و خیری خامنه، 1388). هرچند در اغلب پژوهش‌های فوق الذکر به‌طور ضمنی مباحث مرتبط با توانمندسازی نیز قابل پیگیری است اما گروهی دیگر از پژوهش‌های صورت گرفته پرداخت آشکارتری به‌این موضوع داشته‌اند (مانند فاتحی، 1387؛ تقی زاده، 1385؛ میرزاوند، 1388 و سروش مهر، 1388). در این قبیل پژوهش‌ها علاوه بر ارائه بحث های نظری پیرامون توانمند سازی، با تمرکز بر یک یا چند مورد از مسائل مبتلا به زندگی زنان سرپرست خانوار، سعی در ارائه راهکارهایی در جهت توانمندسازی آنان در راستای فائق آمدن بر مسائل مذکور شده است.

مبانی نظری

هر چند اجماع کاملی بر سر تعریف توانمندسازی در بین محققینی که به این حوزه ورود پیدا کرده­اند مشاهده نمی­شود، امّا به‌طور کلی کلید واژه­هایی همچون: حق انتخاب، امکان انتخاب (گزینش­گری)، کنترل و قدرت و دیگر مفاهیم نزدیک به‌موارد مذکور به تناوب در تعاریف موجود از توانمندسازی مورد اشاره قرار گرفته­اند. چنین واژگانی در بیشتر موارد ناظر بر بهره­مندی زنان از توانایی لازم برای اخذ تصمیمات اثربخش و دارای اهمیت برای خود و خانواده­هایشان است (مالوتره، بوندر و شولر 1389: 157).

عبارت «توانمندسازی» در نگاه نخست به این معنا ارجاع دارد که فردی فاقد قدرت، به‌آن دست یابد (کوینوفروم[12]، 2001: 14). بنابراین در ارتباط با فرآیند توانمندسازی و یا توانمندی به‌‌مثابه دستاورد، موضعی که نسبت به مفهوم قدرت اتخاذ می­شود حائز اهمیت است.

اغلب مدل‌های مورد بررسی یا مستقیما با هدف توانمندسازی زنان ارائه شده‌اند و یا زنان را به ویژه زمانی که در موقعیت یک گروه یا قشر اجتماعی آسیب‌پذیر و یا فاقد قدرت نگریسته شوند، می‌توان به عنوان یکی از مصادیق این نظریات لحاظ نمود.

مدل توانمندسازی سارا لانگه[13]:

یکی از مدل­های نسبتاً مطرح در زمینة توانمندسازی زنان، مدل سارا لانگه (1991) است. لانگه ضمن تأکید بر این ایده که برابری (جنسیتی) می­بایست موضوع کانونی هرگونه برنامة توسعه­ای پیرامون مسائل زنان باشد، به‌بخش زیادی از ادبیات نظری موجود در حوزه توسعه این نقد را وارد می­سازد که اغلب آن­ها برابری را با توجه به‌تقسیم­بندی­های رایج از بخش­های مختلف اقتصاد و جامعه همچون تحصیلات، استخدام، موازین قانونی و مانند این­ها تعریف می­کنند. به‌عقیدة لانگه این شیوه تحلیلی با تمرکز بیش از حد بر شاخص­های مختلفی که بعضاً معرف جنبه­های محدودی از کل حیات اجتماعی هستند، نگاه­ها را از نقش مهم برابری بیشتر زنان و مردان در پیشبرد فرآیند توسعه باز می­دارد. بر این اساس وی مدل مفهومی پنج سطحی را ارائه می­نماید که می­تواند مبنایی برای سنجش سطح توسعه­یافتگی زنان در عرصه­های مختلف حیات اجتماعی و اقتصادی باشد. پنج سطح مورد نظر عبارتند از: رفاه، دسترسی، آگاهی، مشارکت و کنترل (لانگه، 1991: 150-151).

نظریه لین بنت[14]: الگویی برای تلفیق توانمندسازی و ادغام اجتماعی

بنت نظریه نسبتاً فراگیری را در باب تغییر اجتماعی با هدف فقرزدایی پایدار ارائه نموده است. نقطه قوت این نظریه تلاشی است که در آن تلفیق فرآیندهای اصطلاحاً از پائین به بالا (توانمندسازی) و از بالا به پائین (ادغام اجتماعی) در الگوپردازی پیرامون توسعه پایدار اجتماعی صورت گرفته است. این نظریه به‌طور خاص بر فرآیندهای به‌هم پیوسته­ای تمرکز دارد که در قالب آن­ها توانمندسازی و ادغام اجتماعی به‌طور توأمان به عنوان ابزارهایی جهت تغییر روابط قدرت موجود در جامعه و نیز ایجاد تغییرات لازم در
سازمان­های مقدم آن­ها عمل می­کنند به نحوی که نتیجه حاصل، دستیابی به برابری بیشتر در جامعه باشد (بنت، 2002: 3).

به‌عقیده بنت توانمندسازی معرف رویکردهای مبتنی بر بسیج اجتماعی است. یکی از عناصر کلیدی در بیشتر این رویکردها کمک به فقراء و افراد طرد شده برای به فعلیت رساندن قدرت حاصل از عمل جمعی آن­ها است. در اغلب موارد رویکردهای مذکور از پائین به بالا و با هدف رساندن صدا و تقاضای گروه­های متنوعی از فقرا و شهروندان مطرود (به لحاظ اجتماعی) عمل می­کنند. در عین حال بسیج اجتماعی می­تواند مشتمل بر ائتلاف­هایی برای تغییر بین گروه­های مطرود و شهروندان دارای وضعیت بهتر و نیز خواستار جامعه­ای برابرتر و یا دارای دیگر علایق مشترک با طردشدگان باشد (همان: 6).

 ادغام اجتماعی مبتنی بر رویکرد مکملی است که در پی اصلاحات نهادی در سطوح مختلف و تغییر در خط­مشی­ها به منظور از میان بردن نابرابری­ها در دسترسی به
دارایی­ها، ظرفیت­ها و فرصت­ها است. در عین این که ادغام اجتماعی به عنوان بعدی از فرآیند تغییر اجتماعی ممکن است در پاسخ به فشابر برآمده از پائین به واسطه توانمند شدن (گروه­های فقیر و یا مطرود اجتماعی) رخ دهد، اما در اغلب موارد از مواضع معینی در چارچوب نهادینه قدرت موجود نیز برانگیخته می­شود (همان: 7).

توانمندی از دیدگاه آمارتیا سن: آزادی در انتخاب چگونه زیستن

علی­رغم این که می­بایست بین برداشت از فقر به عنوان کاستی در توانمندی­ها و برداشت رقیب آن که فقر را در کمبود درآمد تعریف می­نماید تمایز قائل شد، اما نباید از یاد برد که این دو ارتباطی دو سویه با یکدیگر دارند. از یک سو درآمد ابزاری مهم در کسب توانمندی است و از سوی دیگر افزایش توانمندی در عرصه­های غیردرآمدی، افزایش در بهره­وری درآمدی و حتی به‌طور مستقیم­تر افزایش میزان مطلق درآمد را نتیجه می­دهد. با این تفاوت که در حالت دوم رونق در وضعیت درآمدی با ارتقای دیگر شاخص­های کمی و کیفی در زمینة توانمندی همراه و همزاد است. در حالی که در حالت اول نقش ابزاری توصیف شده برای درآمد کاملاً مشروط است. به‌عبارت دیگر لزوماً نمی­توان افزایش در درآمدرا به منزلة ارتقای سطح توانمندی افراد در نظر گرفت و یا آن را مقدمه­ای بر فرآیندی دانست که به خودی خود موأخرات مورد نظر را نتیجه دهد (سن، 1389: 208-211).

برای فهم توصیفی که سن از توانمندی ارائه می­دهد، نخست باید مفهوم «عملکرد» را در ادبیات وی دنبال کرد. به عقیدة وی عملکردها نشان­دهندة چیزهایی است که انجام آن­ها یا دستیابی به آن­ها برای فرد ارزشمند است. عملکردها از مقولات فراگیر و اولیه­ای همچون تغذیه کافی و سلامت جسمی تا فعالیت­ها و مطلوبیت­های پیچیده­ای همچون مشارکت اجتماعی و برخورداری از احترام را شامل می­شود. بر این اساس توانمندی هر فرد عبارت خواهد بود از «امکان انتخاب بین ترکیب­های مختلفی از عملکردها» (سن، 1389: 191). در این تعریف توانمندی نه صرفاً در داشتن و دسترسی به سطوح بالایی از برخورداری­های مختلف بلکه در بهره­مندی از آزادی انتخاب بین عملکردهای مختلف در حوزه­های گوناگون زندگی است که در کنار هم شیوة مطلوب زندگی از دیدگاه فرد را به تصویر می­کشند، تصویری که در شکل­گیری آن آگاهی فرد نقش تعیین­کننده­ای داشته است.

نایلا کبیر[15]: نگرش سه وجهی به توانمندسازی

به عقیده کبیر (1389) مفهوم قدرت رابطه تنگاتنگی با توانایی و گزینش دارد. به عبارت دیگر توانمندسازی گسترش توانایی افراد برای اتخاذ تصمیمات کلان و راهبردی در زندگی و زمینه­هایی است که پیش­تر این توانایی از آن­ها دریغ شده است. کبیر در تعریف مفهوم توانمندی از سه گانه "عاملیت"، "منابع" و "دستاوردها" بهره می‌گیرد. «منابع» به وجود آورندة شرایطی هستند که انتخاب تحت ­تأثیر آن اتفاق می­افتد. «عاملیت» در واقع نمایانگر اصلی و به نوعی کانون فرآیند گزینش است و بالاخره «دستاوردها» معرف نتایج برآمده از انتخاب­های مختلف هستند (کبیر، 1389: 15 و کبیر، 2003: 171).

ابعاد سه گانه توانمندی در نظریه کبیر با یکدیگر روابطی متقابل دارند. به‌طوری که تغییر در هر یک از آن‌ها می‌تواند هدایتگر تغییرات در ابعاد دیگر باشد. آن‌چه که در یک دوره به عنوان دستاورد حاصل از جریان‌یابی عاملیت آشکار شده است، در مقطعی دیگر می‌تواند در حکم منابع لازم برای جریان‌یابی مجدد عاملیت و حصول دستاوردهای بیشتر عمل کند. عکس این حالت نیز صادق است یعنی کاستی در بروز و ظهور هر یک از این سه می‌تواند مانع از تحقق شایسته ابعاد دیگر بشود (کبیر، 2003: 175).

به‌اعتقاد کبیر «بسیاری از منابع، مصادیق عاملیت و دستاوردهایی که مشخصه ادبیات توانمندسازی است، هم­پوشانی قابل توجهی با تعدادی از شاخص­های شناخته شدة برنامه­های توسعه­ای دارد. مانند برابری در دسترسی به بهداشت، آموزش، وام و اعتبار، زمین و مالکیت، فرصت­های معاش و اشتغال و غیره. در عین حال هر چند تکیه بر شاخص­ها و مطلوبیت­های فوق­الذکر امکان سنجش را برای محققین تسهیل می­نماید، امّا تنها در صورتی می­توان نقش­آفرینی و ارتباط آن‌ها با توانمندی را مورد تأیید قرار داد که به نحوی از انحاء مشخص گردد هر یک از آن­ها در یک زمینة اجتماعی و فرهنگی معین چگونه و تا چه حد به زنان یا هر گروه هدف دیگری این امکان را می­بخشند که دست به انتخاب­های خاص خودشان بزنند» (کبیر، 1389: 68-69).

بنابراین به‌طور خلاصه نگرش سه وجهی به مقوله توانمندسازی، تا حد زیادی این اطمینان را فراهم می‌آورد که شاخص­هایی که در زمینه­ی سنجش توانمندی به
کار می­روند معنای معتبری داشته باشند. در غیر این صورت می­توان انتظار داشت که دخالت عوامل بیرونی همچون علایق و گرایش­های پژوهشگر و یا فضای سیاسی فرهنگی و اجتماعی حاکم بر میدان تحقیق مانع از به تصویر کشیده شدن واقعیت، آن­گونه که هست، بشوند (همان: 48).

جمع بندی: زنان و توانمندسازی

انتظار می­رود اغلب مطالعات، برنامه­ریزی­ها و اقداماتی که در زمینة توانمندسازی و یا هر هدف اجتماعی دیگر با محوریت زنان صورت می­پذیرد با دو مسأله دشوار روبه­رو شوند. اول این‌که زن بودن قاعدتاً در طول دیگر عوامل مسأله­ساز همچون فقر، معلولیت، بیماری­های صعب­العلاج، قومیت، نژاد، مذهب و غیره تعریف می­شود. به‌عبارت دیگر زمانی که زن بودن به‌عنوان متغیر تمایزبخش مدنظر قرار گرفته باشد، گروه مورد مطالعه مشتمل بر افرادی خواهد بود که به‌احتمال زیاد تحت ­تأثیر عوامل آسیب زای دیگری نیز قرار دارند. دوم این که زن بودن ترکیبی پیچیده از پیوندهای ضعیف و قوی بین جنبه­های بیولوژیک و تعریف­های ارائه شده برای نقش­های بنیادین اجتماعی (مانند نقش مادری، همسری و فرزندی) است که عمدتاً در بستر نهاد خانواده تجلی می­یابد. به‌عبارت دیگر ویژگی­های نهاد خانواده و عناصر ساختاری و فرهنگی مقوم این ویژگی­ها است، که در هر نظام اجتماعی تعیین­کننده تهدیدها و فرصت­های متناظر با زن بودن به مثابه یک موقعیت اجتماعی است (مالوتره، بوندر و شولر 1389: 156).

تکیه گاه اصلی در چارچوب نظری تحقیق حاضر نظریه توانمندسازی نایلا کبیر است. برای این موضوع دو دلیل عمده وجود دارد. نخست این که در بطن این نظریه، پیوندهای قوی با نظریات جامعه شناختی معاصر پیرامون اثرگذاری متقابل مقولات عاملیت و ساختار به‌ویژه نظریات آنتونی گیدنز برقرار است. این موضوع به خودی خود زاویه دید مناسبی در تحلیل موضوع مورد نظر از منظری جامعه شناختی به محقق می‌دهد. دومین نقطه قوت این نظریه مربوط به‌امکان کاربست آن در سطح خرد است که با توجه به‌ماهیت نمونه مورد بررسی در تحقیق حاضر این مسأله به‌پیشبرد روند تحقیق کمک شایان توجهی می‌نماید.

به طور کلی بسته به این که یک محقق و یا برنامه­ریز و یا سیاست­گزار اجتماعی مسأله خود را در چه سطحی (سطوح خرد، میانی و کلان) شناسایی و پیگیری نماید، عوامل موثر بر توانمندسازی، ابعاد مفروض آن و مفهوم‌پردازی‏های صورت گرفته پیرامون آن می­تواند مشتمل بر تأکیدات متفاوتی باشد(مالوتره، بوندر و شولر 1389: 171-206). امّا چه آن زمان که با تکیه بر ساختارهای پهن دامنه و ریشه­داری چون نابرابری­های جنسیتی و مناسبات طبقاتی به مقوله قدرت و فرآیند قدرت­بخشی به عاملان اجتماعی نظر افکنده می­شود و چه هنگامی که عمدة توجه، معطوف به مقوله­های حد واسطی چون قواعد و منابع نهادی و تأثیرشان بر توانمندی است و چه آنگاه که تحلیل صورت گرفته از منظر عاملان اجتماعی و کنشگران فردی و در سطحی خرد پیش برده می­شود، در هر حال حرکت محقق می­بایست بر روی پیوستاری تعریف شود که پیوندها و اثرگذاری­های متقابل بین این سطوح را نمایان سازد. در این صورت می­توان انتظار داشت به درکی منسجم از مقوله­ی قدرت و فرآیند قدرت­بخشی یا توانمندسازی رسید.

علاوه بر آن‌چه گفته شد، نکته‌ای که نباید از آن غفلت کرد توجه به تفاوت مطالعه توانمندی به‌عنوان بررسی وضع موجود و مطالعه توانمندسازی به عنوان بررسی میزان تغییر و تحول بر اساس مواجه شدن با تجربه یا شرایط معین است. به معنای آماری، ضرورت دارد محقق مشخص سازد که آیا هدف وی اندازه گیری و توصیف سطح توانمندی به‌عنوان یک شاخص توصیفی است، یا به‌دنبال بررسی رابطه توانمندی با متغیرهای دیگری است؟ در این حالت نیز باید مشخص شود توانمندی قرار است در مقام عامل اثرگذار مورد بررسی قرار گیرد (مستقل) و یا عامل اثرپذیر (وابسته).

یکی از اهداف مطالعات اکتشافی تحقیق حاضر شناسایی دقیق متغیر وابسته یا همان مظهر اصلی توانمندی زنان سرپرست خانوار بوده است. بر اساس مصاحبه‌های صورت گرفته و مشاهدات انجام شده، هدف از توانمندسازی جامعه مورد نظر"تقویت توانایی زنان سرپرست خانوار در زمینه تأمین معیشت پایدار برای خود و افراد تحت پوشش‏شان" و به دنبال آن "ارتقاء توانایی ایشان در اداره و مدیریت خانواده" بوده است که در کنار هم معرف "توانمندی برای سرپرستی خانوار" است. در واقع شاخص مذکور معرف دستاورد اصلی متصور برای افراد مورد مطالعه در فرایند توانمندسازی بوده است. از سوی دیگر در مقام شناسایی عوامل مؤثر بر متغیر وابسته (توانمندی سرپرستی خانوار)، علاوه بر ویژگی‏های زمینه‏ای، توانمندی فرد در سه بعد اجتماعی، اقتصادی و ذهنی- روانی مورد توجه قرار گرفته است. در عملیاتی کردن و سنجش هر یک از این ابعادترکیبی از توان عاملیتی فرد و منابع متناظر با آن در بُعد مورد نظر مبنای کار قرار گرفته است. بر این اساس و با توجه به مبانی نظری تحقیق، می‌توان مدل زیر را ارائه نمود: 

شکل شماره1. مدل نظری تحقیق

بنابراین فرضیه اصلی تحقیق بدین شرح قابل طرح است: بین توانمندی‏های اقتصادی، اجتماعی و ذهنی-‏ ‏روانی با توانمندی سرپرستی خانوار رابطه وجود دارد.فرضیات فرعی مورد بررسی در تحقیق حاضر نیز به قرار زیر است:

• · بین "توانمندی اجتماعی"،"توانایی تأمین معیشت پایدار خانوار"و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" رابطه وجود دارد.
• · بین "توانمندی ذهنی- روانی"،"توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" رابطه وجود دارد.
• · بین "توانمندی اقتصادی"، "توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" رابطه وجود دارد.
• · بین "ویژگی‌های زمینه‌ای"،"توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" رابطه وجود دارد.
• · بین "توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" رابطه وجود دارد.

معرفی روش تحقیق

در بررسی میزان توانمندی زنان سرپرست خانوار و عوامل مؤثر بر سطح توانمندی این افراد از تکنیک پیمایش استفاده شده است. علاوه بر این در مطالعات اکتشافی تحقیق، از تکنیک‌های مطالعه اسنادی، مشاهده و مصاحبه بهره برده شده است.

برای سنجش پذیر نمودن مقوله‏های مندرج در مدل تحقیق به عنوان معرف‌های مرتبه نخست، معرف‏هایی در مرتبه‌های دوم تا چهارم مورد توجه قرار گرفته است که در جدول شماره (1) موارد اول تا سوم آن آورده شده است. لازم به ذکر است معرف های مرتبه چهارم گویه‌های وارد شده به پرسش‌نامه بوده‌اند.

برای متغیر وابسته تحقیق نیز به ترتیب مشابهی معرف‌هایی در چهار سطح مورد توجه بوده است که در جدول شماره (2) موارد اول تا سوم آن آورده شده است.

به منظور تکمیل فرایند تعریف عملیاتی متغیرهای فوق در مواردی همچون عزت نفس، سلامت روان و انگیزه پیشرفت از پرسش‌نامه‌های استاندارد موجود بهره برده شد. در سایر موارد گویه‏های مورد نظر برای عملیاتی ساختن متغیرها با توجه به منابع نظری و تعاریف موجود و نیز با مراجعه به تحقیقات پیشین طراحی و تدوین شده است. با توجه به حجم زیاد معرف‏های مرتبه چهارم یا همان گویه‏های وارد شده به پرسش‌نامه (130 مورد)

جدول شماره1. متغیرهای مستقل تحقیق

جدول شماره2. متغیر وابسته و مرتبه‌های سه‌گانه آن

که حلقه پایانی زنجیره تعریف عملیاتی متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق بوده‌اند، از ذکر آن‌ها صرف نظر می‌شود.

جمعیت و نمونه آماری

جمعیت آماری تحقیق حاضر شامل زنان سرپرست خانوار شاغل در مراکز مهارت آموزی و اشتغال کوثر وابسته به ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار شهرداری تهران بوده است. تعداد این افراد در حین انجام تحقیق (نیمه سال 1391) مطابق آمارهای موجود 824 نفر بوده است.

هنگام تصمیم گیری درباره حجم مناسب نمونه، باید سطح اطمینان مطلوب و خطای نمونه‌گیری مجاز را مورد توجه قرار داد. برای محاسبه اندازه نمونة مورد نیاز فرمول‌هایی وجود دارد که بر مبنای در دست داشتن سطح اطمینان و خطای نمونه‌گیری قابل قبول، حجم جامعه و یک شاخص برآوردی معین از جامعه آماری (مثلا انحراف معیار برآورد شده‏‏برای یکی از متغیرهای اصلی تحقیق) عمل می‌کنند. در تحقیق حاضر از فرمول کوکران برای تعیین حجم نمونه استفاده شد:

که در آن n حجم نمونه، N حجم جمعیت آماری، t سطح اطمینان مورد نظر، d خطای نمونه‌گیری و s انحراف معیار برآورده شده برای متغیر مورد نظر در جمعیت آماری است. با حجم جمعیتی برابر با 824 نفر، و با در نظر داشتن سطح اطمینانی مساوی با 96/1 و بر مبنای انحراف معیار متغیرهای وابسته تحقیق که در طول پیشرفت نمونه‌گیری به‌طور متناوب محاسبه می‌شده است، اخذ نمونه تا تحقق خطای برآورد میانگین معادل 5/1 برای متغیرهای مذکور ادامه یافت. بر این اساس نهایتاً تعداد 324 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند (جدول3).

جدول شماره3.مراحل اخذ نمونه توسط فرمول کوکران

با توجه به پراکندگی مراکز کوثر در سطح مناطق مختلف شهر تهران و به‌منظور اخذ نمونه‌ای تا حد امکان تصادفی از جمعیت آماری، روش نمونه‌گیری مورد استفاده، بدین طریق بوده است که پس از تعیین حجم نمونه، ابتدا از بین لیست مراکز کوثر به صورت تصادفی یک مرکز انتخاب و پس از مراجعه به آن از تمامی شاغلان دارای ویژگی‌های مورد نظر برای جامعه آماری، نمونه‌گیری به عمل آمده است. این فرایند تا تحقق حجم نمونه مورد نظر ادامه یافت. لازم به ذکر است تکمیل پرسش‌نامه تحقیق با کمک پنج پرسش‌گر همکار، صورت گرفت.

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات

با توجه به‌این‌که در این تحقیق عمده متغیرها در سطح فاصله‌ای مورد سنجش قرار گرفته اند،از تحلیل همبستگی برای آزمون فرضیات و از روش‌های چند متغیره تحلیل عاملی، تحلیل خوشه و رگرسیون ترتیبی برای بررسی و تفسیر نهایی تغییرات متغیرهای وابسته بر اساس متغیرهای مستقل مورد نظر بهره گرفته شد.

قابلیت اعتماد و اعتبار

برای تأیید اعتبار صوری پرسش‌نامه، ضمن بهره گیری از کتب و منابع معتبر موجود در طراحی آن، طرح اولیه پس از تنظیم، توسط تنی چند از اساتید متخصص و کارشناسان مورد بازبینی قرار گرفت و پس از اعمال اصلاحات پیشنهاد شده، پرسش‌نامه نهایی تدوین گردید. همچنین با در نظر داشتن شاخص توصیه شده توسط پالانت (2007) از آماره آلفای کرونباخ برای متغیرهایی با ده گویه و بیشتر و از همبستگی بین گویه‏ای برای کنترل و تأیید روایی متغیرهایی با کمتر از ده گویه استفاده شد.لازم به ذکر است در گزارشِ همبستگی بین گویه‏ای مقادیر بین 2/0 تا 4/0 به عنوان مقادیر بهینه در نظر گرفته می‏شوند (پالانت، 2007: 6و7). همبستگی‏های بین گویه‏ای که با فاصله زیاد در بالا یا پایین این بازه قرار داشته باشند، قابل قبول نخواهد بود. نتایج حاصل عموما بیانگر معتبر بودن شاخص‌های به کار گرفته شده است (جدول4).

جدول شماره 4.ضریب همبستگی بین گویه‌ای و ضریب آلفای کرونباخ برای متغیرهای تحقیق

یافته‌های توصیفی

به لحاظ شرایط سنی، بیشترین افراد در بازه 36 تا 45 سال و کمترین افراد در بازه 56 سال و بالاتر به‌ترتیب با 9/38 و 2/5 درصد قرار داشته‌اند. 74 پاسخگو معادل 8/22 درصد 26 تا 35 ساله، 2/30 درصد از ایشان 46 تا 55 ساله و 2.8 درصد نیز 25 ساله و کمتر از آن بوده‌اند. بررسی مدت زمانی که از سرپرستی پاسخ‌گویان بر خانواده‌های‌شان می‌گذرد نشان دهنده قرار گرفتن 4/3 درصد ایشان در بازه کمتر از سه سال، 5/14 درصد در بازه سه تا شش سال، 2/30 درصد در بازه شش تا نه سال، 9/34 درصد در بازه نه تا دوازده سال و نهایتاً 17 درصد آن‌ها در بازه دوازده سال و بیشتر از آن قرار داشته‌اند. از نظر وضعیت تأهل 8/23 درصد از پاسخ‌گویان مجرد، 9/42 درصد دارای همسر، 8/10 درصد بیوه (همسر فوت شده) و 5/22 درصد مطلقه بوده‌اند. در مورد بعد خانوار نیز یافته‌ها حکایت از خود- سرپرستی (یعنی بعد خانوار برابر با یک) 99 نفر معادل 6/30 درصد از پاسخگویان بوده است.  بالاترین فراوانی‌ها در این شاخص مربوط به خانوارهای سه و چهار نفره به ترتیب با 4/24 درصد و  8/23 درصد و پایین‌ترین مقادیر مربوط به خانوارهای شش و هفت نفره به ترتیب با 9/0 و 2/1 درصد بوده است. 2/10 درصد از خانوارها نیز دو نفره و 9 درصد آن‌ها پنج نفره بوده‌اند. همچنین بررسی وضعیت تحصیلی پاسخ‌گویان حاکی از بوده است که 2/18 درصد از آن‌ها دارای سوادی در حد ابتدایی، 2/30 تا انتهای راهنمایی، 6/42 درصد در حد دبیرستان یا دیپلم، 9.4 فوق دیپلم و 2/2 درصد دارای تحصیلات کارشناسی بوده‌اند. شش نفر معادل 9/1 درصد نیز بی‌سواد در بین پاسخ‌گویان قرار داشته‌اند.

یافته‌های تحلیلی

برای بررسی فرضیه مربوط به روابط بین متغیرهای زمینه‌ای و متغیرهای وابسته تحقیق، از تحلیل همبستگی استفاده شده است. جدول شماره 5 مشتمل بر ضرایب همبستگی بین متغیرهای زمینه‌ای و متغیرهای"توانایی تأمین معیشت پایدار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" است. همان‌طور که از داده‏های این جدول پیداست، بالاترین همبستگی مربوط به متغیر سن است که به‌ترتیب با 480/0- و 242/0- با متغیرهای "توانایی تأمین معیشت پایدار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" در ارتباط هستند. متغیر مدت سرپرستی نیز دارای همبستگی متوسطی برابر با 229/0 با متغیر "توانایی اداره و مدیریت خانوار" است.

جدول شماره 5. ضرایب همبستگی بین متغیرهای زمینه ای و متغیرهای وابسته

با توجه به تعداد نسبتا زیاد متغیرهای مستقل مورد بررسی و نیز به‌منظور شناخت موثق‌تر ساختار مکنون بین داده‌های برداشت شده از میدان تحقیق به جهت وارسی دقیق‌تر روابط مفروض در مدل نظری تحقیق، ابتدا تحلیل عاملی اکتشافی با مشارکت تمامی بیست و سه متغیر مورد بررسی به‌علاوه متغیرهای درآمد، سابقه کار و تحصیلات که بخشی از معرف‌های مهم بعد اقتصادی و سطح آگاهی‌های فردی بوده‌اند، صورت گرفت. نتایج آزمون‌های کی اِم اُو و بارتلت که در جدول شماره 6 ارائه شده است، بیانگر وضعیت مناسب تحلیل عاملی صورت گرفته هستند. مقادیر نزدیک به یک برای شاخص کفایت نمونه‌گیری کیزر-میر- اولکین و  معناداری آماره مربع کای در آزمون کرویت بارتلت مؤید ادعای مذکور است.

جدول شماره6. نتایج آزمون‌های کی اِم اُو و بارتلت

جدول شماره 7. عامل‌های استخراج شده بر اساس معیار کیزر (مقدار ویژه بالاتر از یک)

روش تحلیل عاملی مورد استفاده، تحلیل مؤلفه‌های اصلی با چرخش واریماکس بوده است. همچنین برای تعیین تعداد عوامل استخراج شده از معیار کیزر که مؤلفه‌هایی با مقادیر ویژه بالای یک را در نظر می‌گیرد، مورد استناد قرار گرفت. همان‌گونه که از جدول

جدول شماره 8. ماتریس دوران یافته

شماره 7 پیداست شش عامل که در مجموع 8/59 درصد از واریانس کل متغیرها را پوشش می‌داده‌اند، استخراج شده‌اند.

خروجی اصلی و مهم تحلیل عاملی ماتریس دوران یافته است که بر اساس آن می‌توان متغیرهای بار شده بر هر عامل و میزان بار عاملی آن‌ها را مشاهده و مبنای قضاوت های بعدی به ویژه نامگذاری عامل‌ها قرار داد.

با توجه به متغیرهای بار شده بر عامل‌های شش‌گانه نامگذاری مندرج در جدول شماره 9  برای آن‌ها پیشنهاد می‌شود.

جدول شماره9. نامگذاری عوامل استخراج شده

در راستای بررسی فرضیات تحقیق، نتایج بررسی میزان همبستگی بین عامل‌های استخراج شده و دو متغیر وابسته در جدول شماره 10 آورده شده است. ضریب همبستگی پیرسون معادل 601/0 نشان دهنده همبستگی قوی متغیرهای "توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" با یکدیگر است. در بین عامل‌های استخراج شده بالاترین همبستگی‌ها مربوط به عامل چهارم (توانمندی اقتصادی- بعد قابلیتی) است که به‌ترتیب دارای همبستگی معادل 592/0 و 535/0 با "توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" است. عامل‌های دوم، سوم، پنجم و ششم در مرتبه‌های بعدی به لحاظ شدت همبستگی با متغیر "توانایی تأمین معیشت پایدار خانوار" قرار دارند. همچنین عامل‌های دوم و پنجم نیز دارای همبستگی متوسطی با متغیر  "توانایی اداره و مدیریت خانوار" هستند.

همان‌گونه که پیشتر اشاره شد متغیر وابسته نهایی این تحقیق توانایی سرپرستی خانوار است که برای آن دو بعد اصلی شامل "توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار" و "توانایی اداره و مدیریت خانوار" در نظر گرفته شده است.

جدول شماره 10. ضرایب همبستگی بین عامل‌ها و متغیرهای وابسته

برای یکپارچه سازی دو بعد فوق الذکر و ایجاد مقادیر متغیر وابسته نهایی تحقیق جهت ادامه روند تحلیل داده‌ها، با استفاده از تحلیل خوشه‌ای به روش دومرحله‌ای و بر اساس نمرات دو متغیر فوق الذکر، یک متغیر گروه‌بندی ایجاد شد که براساس آن پاسخ‌گویان در سه گروه با وضعیت "ضعیف"، "متوسط" و "قوی" تقسیم‏بندی شدند. شاخص مربوط به برازش تحلیل خوشه‌ای انجام شده که در شکل شماره 2 آورده شده است معرف قدرت مکفی تحلیل خوشه‌ای صورت گرفته در قرار دادن صحیح موارد در گروه مربوط به آن‌ها است.

شکل شماره 2. شاخص مربوط به برازش تحلیل خوشه‌ای

به منظور روشن شدن دقیق تر نتیجه حاصل از تحلیل خوشه‌ای آزمون تحلیل واریانس بین سه گروه مذکور به‌همراه آزمون شفه صورت گرفت که نتیجه حاصل تفاوت معنادار و نسبتا زیاد بین میانگین نمرات در سه گروه مذکور است. محاسبات مربوط به این آزمون ها در جداول 11، 12 و 13 آورده شده است.

جدول شماره 11. تحلیل واریانس بین گروه‌های تحلیل خوشه

جدول شماره 12. معناداری اختلاف میانگین گروه‌های توانایی تأمین معیشت پایدارخانوار بر اساس آزمون شفه

جدول شماره 13. معناداری اختلاف میانگین گروه‌های توانایی اداره و مدیریت خانوار

در ادامه و به‌منظور بررسی اثر عامل های استخراج شده و نیز متغیرهای زمینه‌ای بر متغیر وابسته، از مدل رگرسیون ترتیبی بهره گرفته شد. رگرسیون ترتیبی زمانی کاربرد دارد که بررسی اثر چند متغیر مستقل فاصله‌ای و متغیرهای عامل ترتیبی یا اسمی بر متغیر وابسته ترتیبی مد نظر باشد. شرایط متغیرها در این تحقیق نیز چنین بوده است. اولین خروجی مورد بررسی مربوط به‌نتایج آزمون نسبت احتمال مدل نهایی تحقیق به مدلی مفروض است که در آن ضرایب تمام پارامترها وارد شده به‌مدل برابر صفر در نظر گرفته شده است. اگر آماره مربع کای که ماحصل تفاضل نسبت درست نمایی بین دو مدل مذکور است در سطح خطای کمتر از پنج درصد معنادار باشد، که در مورد مدل این تحقیق نیز چنین است، می‌توان نتیجه گرفت که مدل رگرسیونی مدل مناسبی است و متغیرهای مستقل از قدرت خوبی در تبیین تغییرات متغیر وابسته برخوردارند.

جدول شماره 14. رگرسیون ترتیبی

آزمون نیکوئی برازش که نتایج آن در جدول 15 ارائه شده است شامل دو آماره است و هر دو به‌بررسی این فرض می‌پردازند که آیا مقادیر مربوط به مشاهدات با مدل برازش شده ناهمسازند یا نه؟ از این رو هر دو این موراد ماهیتی منفی دارند و چنان‌چه در سطح خطای بالاتر از 5 درصد رد شوند می‏توان مدعی تناسب مقادیر مشاهده شده و پیش بینی شده متغیر وابسته و در نتیجه نیکوئی برازش مدل رگرسونی شد.

جدول 15. آزمون نیکوئی برازش مدل

برای مشخص ساختن ضریب تعیین در رگرسیون ترتیبی معیار قطعی مشابه آنچه در رگرسیون خطی شاهد آن هستیم وجود ندارد، در عین حال معیارهای مختلفی بدین منظور معرفی شده است که سه مورد آن در قالب جدول (شماره 16) ضریب تعیین پزودو در ادامه آورده شده است.

جدول شمار 16. ضریب تعیین پزودو[20]

بر اساس داده‌های مندرج در جدول 16 می‌توان این طور گفت که مدل رگرسیونی ارائه شده بین 50 تا 73 درصد تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌نماید. پارامترهای مدل مطابق آنچه در جدول 17 مشاهده می‌شود، شامل دو قسمت است بخش‌ تری‌شولد که مقادیر مندرج در آن به لحاظ تفسیری، مشابه مقدار ثابت در مدل رگرسیون خطی است. به عبارت دیگر این مقادیر نشان می‌دهند که قبل از ورود متغیرهای مستقل و ابتدا به‌ساکن وضعیت متغیر وابسته چگونه است. در قسمت دوم جدول که لوکیشن نام دارد، تخمین‌های مربوط به متغیرهای وابسته و آماره های نظیر هر یک به علاوه سطح معناداری آماره ولد برای هر متغیر آورده شده است. معناداری این آماره در سطح خطای کمتر از 5 درصد معرف قابل قبول بودن تخمین محاسبه شده است. این تخمین‏ها مشابه ضرایب بتا در رگرسیون خطی تفسیر می‌شوند. آن چنان که از جدول 16 پیداست، همه متغیرهای مستقل وارده شده به مدل به جز "بیوه بودن" دارای ضرایب تخمین معنادار هستند.

در این بین بالاترین ضریب مربوط به عامل چهارم و کمترین آن مربوط به متغیر سن است. آزمون مهم دیگری که در تحلیل رگرسیون ترتیبی می‌بایست به‌آن توجه داشت، آزمون خطوط موازی است. این آزمون به وارسی این فرض می‌پردازد که آیا مقادیر تخمین زده شده مدل رگرسیونی در حرکت از یک طبقه به طبقات دیگر متغیر وابسته تغییر می‌کند یا نه؟ در صورتی که مانند مدل رگرسیونی این تحقیق معناداری آماره مربع کای مربوط به این آزمون با لحاظ سطح خطای قابل قبول کمتر از 5 درصد رد شود، می‌توان این ادعا را مورد تأیید قرار داد که ضرایت تخمین زده شده در جابه‌جایی بین طبقات متغیر وابسته تغییر معناداری نمی‌کند.

بحث و نتیجه گیری

علی‌رغم این که مرور صورت گرفته بر مطالعات موجود نشان از پویایی حوزه مطالعات توانمندسازی زنان به لحاظ نظری و تجربی داشته، اما دو جریان کلی بر این مطالعات حاکم بوده است. از یک سو بخش زیادی از مطالعات این حوزه به‌ویژه مطالعات تجربی که در سطح خرد صورت گرفته‌اند، معطوف به بررسی شرایط، برنامه‌ها یا اقدامات مربوط به‌توانمندسازی زنان در جوامعه روستایی کشورهای مختلف در حال توسعه بوده است. از سوی دیگر و البته در سطحی متفاوت بخش قابل توجهی از این مطالعات نیز به صورت مقایسه‌های کلان در سطح ملی و بین‌المللی جهت ارزیابی آن دسته از شاخص‌های توسعه که ناظر بر توانمندی زنان هستند، پیش برده شده است (اُکسال[24] و دیگران، 1997: 32-20 و آلسوپ[25] و دیگران، 2005: 82-35).بنابراین به لحاظ مقایسه و ارزیابی نتایج تحقیق حاضر با مطالعات تجربی مرور شده در قسمت‌های قبلی می‌بایست دو نکته را مد نظر قرار داد. اول این که این تحقیق مطالعه‏ای در سطح خرد بوده است که با هدف بررسی عوامل مؤثر بر توانمندی زنان سرپرست خانوار شاغل در مراکز کوثر شهرداری تهران انجام شده است.   

جدول شماره 17. تخمین پارامترها

جدول شماره 18. آزمون خطوط موازی[28]

دوم این که جامعه هدف این تحقیق در شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی ویژه‌ای قرار داشته‌اند که ناشی از زندگی آن‌ها در کلان شهری که همزمان پایتخت کشوری در حال توسعه بوده - و نه در مناطق روستایی دور افتاده و حاشیه ای- زندگی می‌کرده‌اند.

یافته‌های این تحقیق تأیید کننده ماهیت جامع و یک‌پارچه فرایند توانمندسازی آن‌گونه که در مطالعات مختلف مورد تأکید قرار گرفته است بود. به عبارت دیگر علی رغم الزامات روش شناختی که پاره پاره کردن مفاهیم توانمندی و توانمندسازی را برای امکان پذیری سنجش و ارزیابی آن ناگزیر می‌سازد اما همواره باید در نظر داشت که در شکل گیری توانمندی، جریانی دائمی از تبدیل منابع به دستاوردها و متقابلا مبدل شدن دستاوردهای هر فرد به منابعی برای توانمندی وی در مراحل بعدی برقرار است (کبیر، 1389: 47-54؛ کبیر،2003: 170-175). بنابراین در تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌بایست تا حد امکان به سمت الگوها و روش‌هایی رفت که به ارائه مدل‌های گویا و در عین حال یک‌پارچه منتهی شوند. از این رو در تحقیق حاضر علاوه بر انجام تحلیل های همبستگی به منظور آزمون فرضیات تحقیق، به‌کمک روش‏های چند متغیره تلاش شد تا نهایتا مدلی تا حد امکان منطبق بر توصیفات فوق ارائه شود.

به‌طور خلاصه بررسی‏های صورت گرفته نشان داد که در بین عوامل متنوع اثرگذار بر "توانمندی سرپرستی خانوار" در بین زنان مورد مطالعه بالاترین میزان تأثیر مربوط به بعدی از توانمندی اقتصادی بوده است که ناظر بر انگیزه پیشرفت، خودمختاری، برخورداری از مهارت‌های فنی، اشتغال و درآمدزایی و نهایتا سلامت جسمی است. اهمیت این عوامل به ویژه محوریت اشتغال و درآمدزایی بر توانمندسازی زنان در تحقیقات مختلفی نشان داده شده است(سروش مهر، 1388؛ رحیم[30] و بولدن[31]، 1995؛ کبیر، 2012؛ کبیر، محمود[32] و تسنیم، 2011).پس از این عامل می‏توان بالاترین اثرگذاری را مربوط به عامل اول یعنی توانمندی روانی افراد دانست. این عامل ویژگی‏های روانی مهمی همچون عزت نفس، اعتماد به نفس، توانایی تصمیم گیری، مسئولیت پذیری و سلامت روانی را نمایندگی می‌کند. در بین تحقیقات مرور شده موارد متعددی بوده اند که اثرگذاری و اهمیت این موارد بر توانمندی زنان را مورد تأیید قرار داده‏اند (جمال نیک، 1388؛اکسال و بادن[33]، 1997).

یکی از نتایج جالب توجه این تحقیق تفاوت قابل تأمل بین متغیر وضعیت تأهل و سطح توانمندی بوده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در شرایط مشابه زنان مطلقه و با اندکی فاصله زنان بیوه نسبت به زنان مجرد و یا دارای همسر نمرات بالاتری را در شاخص‌های مورد بررسی کسب کرده‌اند. بیان علت دقیق این موضوع مستلزم بررسی و تحقیق بیشتر است اما اجمالا می‌توان این فرض را مطرح کرد که شرایط متفاوتی که به‌لحاظ روابط قدرت و تعاملات بین جنسیتی در مناسبات خانوادگی و اجتماعی این گروه‌ها حکم‌فرما است می‌تواند بر موضوع فوق اثرگذار باشد.