نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 گروه جامعه‌ شناسی فرهنگی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 گروه جامعه ‌شناسی فرهنگی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استادیار پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

چکیده

این مقاله نسبت گرایش‌های دینی با موسیقی را در ایران معاصر مورد بحث قرار داده است. گرایش‌ها بر اساس تقسیم‌بندی محدثی (محافظت‌گرایی دینی، ترمیم‌گرایی دینی و بازسازی‌گرایی دینی) بررسی و مواضع هر یک در قبال موسیقی به­بحث گذاشته شده است. در این مقاله رابطة­­ دو نهاد دین و نهاد هنر از منظر جامعه‌شناسی دین و جامعه‌شناسی هنر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. مقاله با استفاده از روش اسنادی و چارچوب نظری‌ ملهم از آرای ماکس وِبِر تدوین شده است. رویکرد هر یک از گرایش‌ها به موسیقی بر اساس هفت شاخص (خرید و فروش، تعلیم و تعلم، سماع، استماع، نواختن و آوازخوانی، ارائه تعریف، ملاک تشخیص و استثنائات) بررسی شده است. بر مبنای تحلیل ارائه شده، رویکرد نخست با آمیختن مفهوم کشسان غِنا، لهو و لعب و بعضاً موسیقی با افعال حرام، هر کنشی را در خصوص موسیقی حرام دانسته و صرفاً در بعضی موارد همچون جنگ‌ها، کاربرد موسیقی را مجاز دانسته است. گرایش دوم با استفاده از مفهوم "منطقة فراغ" و امکان تشخیص موسیقی حلال و کاربرد حرام موسیقی، موضوعات آن را به­سه بخش حلال، حرام و بعضاً مشکوک تقسیم‌بندی می‌کند. در گرایش سوم افراد، منتقد حکم حرام بودن موسیقی‌اند و شرایط اجتماعی، زمینه‌مندی و کنشگر در این گرایش اهمیت بیشتری می‌یابند. این بررسی نشان می‌دهد که گرایش دینی مسلّط در ایران در برابر فشار اجتماعی مطالبه کنندة موسیقی، وضعیتی انفعالی دارد. ارزیابی نویسندگان مقاله این است که گرچه در ایران معاصر نهاد هنر استقلال نسبی خود را از نهاد دین به‌دست نیاورده، اما روند تحولات به­سود نهاد هنر و خارج شدن آن از سیطرة نهاد دین در جریان است.
 
 

کلیدواژه‌ها

احمری، حسین (1384)، "آیا موسیقی محلی حرام است"، فصلنامة فقه و حقوق اسلامی، سال اول شماره‌ 4، ص 126.
ایپسن، لوئیس (1379)، "موسیقی (اجراکنندگان موسیقی و قوانین اسلام)"، کتاب سال شیدا، شماره‌ 4، صص 124-81.
انگلیس، دیوید (1397)، "تأمل جامعه‌ناختس دربار‌ة هنر" در انگلیس، دیوید و هاگسون، جان (1397)، جامعه‌شناسی هنر: شیوه‌های دیدن، ترجمه جمال محمدی، تهران: نشر نی، چاپ سوم.
ایرانی‌قمی، اکبر (1370)، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، تهران: حوزه هنری.
ایرانی‌قمی، اکبر (۱۳۸۲)، "نغمه‌های عصر غنا"، بخش اول، فصلنامة موسیقی مقام، سال ششم، دوره‌ تازه، شماره‌ ۸، آذر و دی‌ماه، صص ۴۰-۳۶.
ایرانی‌قمی، اکبر (1374)، موسیقی در سیر تلاقی اندیشه­ها و پنج رساله فقهی فارسی، تهران: حوزه هنری.
ایمان‌دار، حمید (1393)، "نواهای حرام در اسلوب موسیقایی تلاوت"، دو فصلنامة مطالعات قرائت قرآن، شماره 3، صص 137-103.  
بیگی، سمانه (13۹0)، "نقش حکومت در حلیت و حرمت موسیقی از دیدگاه فقها"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم حدیث.
پیرنیاکان، داریوش (1392)، "پخش صدای زنان را آزاد کنید / موسیقی در کشور ما 34 سال است که زمستان است!"، پای‌گاه اینترنتی "شبکه خبری تحلیلی البرز"، روز مشاهده: 15 آذر 1392، به نشانی: http://www.alborznews.net/fa/pages/?cid=87325
جمشیدیها، غلامرضا و طلوعی، وحید (1388)، "ملاحظه‌ای تاریخی درباب مناسبات جامعه‌شناختی نهادهای دین و هنرها با تکیه به مورد ایران"، دو فصلنامة هنر و ادبیات، شمارة 2، ص 7. 
جوادحیدری، مجید (1383)، "مبانی فقهی غنا از دیدگاه قرآن"، فصلنامة مقالات و بررسی­ها، شماره‌ 3 صص 60-29
خوشکار، علیرضا (1381)، "جامعه‌پذیری موسیقی ایران در دوران معاصر (1380-1300)"، پایان‌نامة کارشناسی ارشد به راهنمایی محمدهمایون سپهر و به ‌مشاوره‌ حسن ریاحی، واحد تهران مرکزی دانش‌گاه آزاد اسلامی.
حائری، سید کاظم (1385)، "غنا و موسیقی"، فصلنامة فقه اهل بیت، شماره‌  48 صص 19-3
حسینی بهشتی، سیدمحمد (۱۳۸۴)، موسیقی و تفریح در اسلام، تهران: بقعه.
حیدری‌کاشانی، محمد جواد (1390)، "ذات موسیقی و حرمت غنا"، ماهنامه‌ تبیان، شماره 77 ص51 و شماره 78 ص65.
دیویس، چارلز (1387)، دین و ساختن جامعه: جستارهایی در الهیات اجتماعی، ترجمه‌­ حسن محدثی گیلوایی و حسین باب‌الحوائجی، تهران: نشر یادآوران، چاپ اوّل.
زکریایی، محمدعلی (1374)، سفر سبز، یادوارة هجدهمین سالگرد شهادت دکتر علی شریعتی، تهران: نشر الهام.
سروی، حسین (1388)، "تحلیل گفتمان‌های موسیقی در ایران معاصر (1285- 1385)"، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی.
سروی، حسین (1392)، "بررسی گفتمان سنت‌گرای موسیقی در ایران معاصر (1385-1285)"، فصلنامة علوم اجتماعی، شماره 48، ص 143.
شیلوا، امنون (1379)، موسیقی در اسلام، کتاب سال شیدا، شماره 4، صص 80-55.
صفوت، داریوش (1386)، هشت گفتار دربارة فلسفة موسیقی، تهران: کتابسرای نیک.
علیدوست، ابوالقاسم (1394)، "فقه هنر در نگاه جامع و تعینات موردی"، فصلنامة قبسات، شماره 78، صص 60-۴۱.
فاضلی، نعمت الله و سروی، حسین (1392)، "بررسی گفتمان های تجددگرا و نوسنت‌گرای موسیقی در ایران معاصر(1385-1285)"، فصلنامة علوم اجتماعی، شماره 63، ص 241.
فخلعی، محمدتقی (1387)، پژوهشی در مبانی فقهی موسیقی، مجله آموزه­های قرآنی، شماره 27، ص 33.
فروتن، منیژه (1391)، "غنا و موسیقی ازدیدگاه فقهی امام خمینی(ره) با توجه به­نقش زمان و مکان در استنباط،" پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
فغفورمغربی، حمید (1386)، جستاری دربارة موسیقی و معیارهای آن در اسلام، فصلنامة هنرهای زیبا، شماره‌ 31، ص 121.
فلیک، اووه (1387)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه‌ هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
گیدنز، آنتونی (1376)، جامعه­شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران:  نشر نی.
محدثی، حسن (1381)­، دین و حیات اجتماعی:‌ دیالکتیک تغیرات، تهران: انتشارت فرهنگ و اندیشه، چاپ اوّل.
محدثی، حسن (139۰)، جامعه­شناسی دین: روایتی ایرانی، تهران: نشر یادآوران.
محدثی، حسن و قربانی، الهام (1392)­، "شادی و گرایش‌های دینی پس از انقلاب"، فصلنامة مطالعات جامعه‌شناختی ایران، شماره 8، صص 120- 95.
محمدیان، علی (1393) بازپژوهی حکم فقهی موسیقی و غنا از منظر امام خمینی(ره)،  فصلنامة مهندسی فرهنگی، شماره 79، ص ۱۷۳.
مکارم شیرازی، ناصر (1392)، "واکنش آیت‌الله مکارم به درخواست آزادی آواز خواندن زنان"، شبکه خبری تحلیلی البرز، تاریخ انتشار 3 آبان 1392، تاریخ مشاهده 15 آذر 1392،
میثمی، سیدحسین (1386)، تحلیل مباحث فقهی بعد از انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر حیات موسیقایی کشور، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
میرزاخانی، حسین (1366)، مبانی فقهی و روانی موسیقی از امام المجتهدین شیخ انصاری و استاد محمد تقی جعفری، قم: حوزه جهاد و اجتهاد.
میرزاخانی، حسین (136۹)،  نگرشی نو در مبانی فقهی موسیقی‌سازی و آوازی، قم: ناشر مؤلف.
وِبِر، ماکس (1392)، دین، قدرت، جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس.
هاوزر، آرنولد (۱۳۷۵)، تاریخ اجتماعی هنر، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: انتشارات خوارزمی.
لوح­های فشرده 
لوح فشردة نمایة مقالات مطبوعات (متن مقالات روزنامه‌ها و نشریات علمی و فرهنگی از سال 1377 تا 83)، تهران، هیئت امنای کتابخانه های عمومی کشور
نشانی فایل صوتی آرای عبدالکریم سروش:   iranith.blogfa.com.mp
لوح فشرده نمایه مقالات مطبوعات (متن مقالات روزنامه‌ها و نشریات علمی و فرهنگی از سال 1377 تا 83)، تهران، هیئت امنای کتابخانه­های عمومی کشور.
نشانی سایت رسمی مراجع  تقلید و متألهان دینی:
http://mortezamotahari.com
http://gorgani.ir/      
http://www.bahjat.ir/