نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکترای دانشگاه تهران

چکیده

مقوله عقلانیت به همراه موضوعات فراورده آن، از فراخ‌ترین چالشگاه فکری عصر مدرن است. بنا به قول نظریه­پردازان، تمامیِ همِ عقلانیت که از ویژگی­های برجسته دنیای نوین است یر حسن تدبیر حیات استوار است. آن­چه مسلم است بر سر بحث عقلانیت اتفاق آرا وجود نداشته و هر متفکری از ظن خود نوع یا انواعی از آن را یار بی مثل و مانند و تدبیر برای حسن جریان حیات آدمی می­پندارد. از جمله متفکرانی که در مبحث عقلانیت نظریه­پردازی کرده است ماکس وبر است که بیش از از پیش با مبحث عقلانیت ابزاری شناخته شده، در حالی که وبر به حق یکی از جمله نظریه­پردازان معرفی عقلانیت ارزش­شناختی است. مقاله حاضر با استفاده از روش پژوهش اسنادی به بررسی دیدگاه وبر در خصوص عقل و ارتباط آن با ارزش یا همان عقلانیت ارزش­شناختی پرداخته و چگونگی حصول آن را مورد واکاوی قرار داده. نتایج حکایت از آن دارد که از نظر وبر هنگامی که جهت­گیری­های ارزشی درون یک عقلانیت ذاتی خواه در قلمرو اخلاقی باشد و خواه در قلمروهای دیگر، شانیت عقلانیت نظری را پیدا می­کند و جامعیت و یکپارچگی درونیشان افزایش می­یابد. در نهایت عقلانی شده و به تدریج ارتباطی منسجم با یکدیگر می­یابند و به طور سلسله مراتبی در ذیل ارزشی نهایی قرار گرفته و تبدیل به جهانبینی‌های عرفی یا دینی می­شوند. در چنین شرایطی عقلانیت ارزش­شناختی محقق شده و عمل و کنش بر این مبنا صورت میگیرد، از نظر وبر، در حقیقت تنش میان قلمروهای مختلف تحت الشعاع تضاد و ستیزه بین دو نوع عقلانیت ابزاری و ارزش­شناختی و در نهایت تقابل میان دین و دنیاست.
 

کلیدواژه‌ها

اباذری، یوسف (۱۳۸۹)، خرد جامعه شناسی، تهران: طرح نو.
اسلامی تنها، اصغر و حمید پارسانیا (1392)،"عقلانیت سکولار و قدسی در ساحت جهان دانیآیین حکمت، ش16 .
آرون (۱۳۸۲)، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه­شناسی، ترجمه باقر پرهام، انتشارات علمی.
آزاد ارمکی، تقی (۱۳۷۵)، جامعه‌شناسی عقلانیت، قبسات، دوره ۱، شماره ۱
بروبیکر، راجرز (۱۳۹۵)، مرزهای عقلانیت، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران: کتاب پارسه.
بشیریه، حسین (۱۳۸۴)، جامعه­شناسی سیاسی، تهران: نشر نی.
بودن، ریمون (۱۳۸۴)، مطالعاتی در آثار جامعه­شناسان کلاسیک، ترجمه باقر پرهام، ج۲، تهران: مرکز.
پارسنز، تالکوت، ماکس وبر و کارل لوویت (۱۳۹۲)، "مقالاتی از ماکس وبر و درباره ماکس وبر"، ترجمه یدالله موقن و احمد تدین، تهران: هرمس.
پارکین، فرانک (۱۳۸۴)، ماکس وبر، ترجمه شهناز مسمی پرست، انتشارات ققنوس.
جلیلی ، هادی (1379)،"وبر و تکامل تاریخی عقلانیت"، ماه علوم اجتماعی، ش38.
جمشیدی، محمدحسین (۱۳۸۰)، نظریه عدالت از دیدگاه امام خمینی، فارابی، شهید صدر، تهران: نشر عروج.
خمینی، روح الله (۱۳۷۰)، صحیفه نور، جلد۲۰ و ۲۱، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
دیلینی، تیم (۱۳۹۱)، نظریه­های کلاسیک جامعه شناسی، ترجمه بهرنگ صدیقی و وحید طلوعی، تهران: نی.
ربیع نیا، امین (1394)،"عقلانیت هدف-وسیله، چارچوبی برای عقلانیت علم"، فلسفه علم، ش2.
رحیم پور ازغدی، حسن (۱۳۸۷)، عقلانیت، تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
رضوی،سعید(1389)،"ماکس وبر و عقلانیت مدرن"، زمانه، ش90.
ریتزر، جورج (۱۳۸۰)، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی.
زمانیها، حسین (1391)، "بررسی و تحلیل انتقادی عقلانیت جدید در مقایسه با عقلانیت سنتی"، تاریخ فلسفه، ش9.
ساروخانی، باقر (۱۳۸۲) "روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی: بینش‌ها و فنون،" جلد دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
شریعتى، على، "مجموعه آثار ۱۲"، تهران: بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی.
شیخ زاده محمد و رحبعلی شیخ زاده (۱۳۸۶)، "بررسی مبانی عقلانیت در تصمیم‌گیری اندیشه"، مدیریت راهبردی، ش ۱.
عباسپور، ابراهیم (۱۳۹۰)، "بررسی روش‌شناسی نظریة کنش ارتباطی هابرماس با رویکرد انتقادی"، معرفت فرهنگی، ش  ۲.
عضدانلو، حمید (1388)،"ماکس وبر و عقلانیت مدرن"، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، ش259 و 260 .
عیوضی، محمد رحیم؛ کشیشیان سیرکی، گارینه (۱۳۹۰)، "تبیین مسئله عقلانیت ابزاری ارتباطی و دینی از نگاه امام خمینی(ره) و یورگن هابرماس"، اندیشه نوین دینی، شماره ۲۵.
فروند، ژولین(۱۳۸۳)، جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: انتشارات توتیا.
فرهاد پور، مراد(1371)"عقل افسرده: نکاتی درباره وبر و ماندارین­های آلمانی"، فرهنگ، ش 12.
قائمی نیا (۱۳۸۳)"چیستی عقلانیت"، ذهن، دوره ۵، شماره ۱۷.
کالبرگ، استپان (۱۳۸۳) "انواع عقلانیت از دیدگاه ماکس وبر؛ بنیادهایی برای تحلیل فرآیندهای عقلانی شدن در تاریخ"، ترجمه مهدی دستگردی، معرفت، شماره۸۰ .
کلانتری، عبدالحسین (1384)،"بحران در جامعه شناسی عقلانیت"، ماه علوم اجتماعی، ش90 و 91.
گیدنز، انتونی(۱۳۸۴)، سیاست، جامعه شناسی و نظریه اجتماعی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
مارکوزه هربرت (۱۳۶۷)، خرد و انقلاب، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر نقره.
ماهرو زاده، طیبه (۱۳۸۴)،"دین و ارزش­ها از دیدگاه کانت و فیلسوفان نو کانتی"، اندیشه­های نوین تربیتی، دوره ۱، شماره ۱.
مجد­فر، فاطمه(1382) ، جامعه­شناسی عمومی، تهران: شعاع.
منوچهری، عباس(1386)"ماهیت عقلانیت در اندیشه ماکس وبر: اصالت عقلانیت ارزشی"، اطلاعات حکمت و معرفت، ش4.
منوچهری، عباس(1375)،"مبانی اندیشه انتقادی ماکس وبر"، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، ش،103 و 104 .
نوذری، حسین علی (۱۳۷۴)،  "تأملی در زندگی، آثار و اندیشه یورگن هابرماس"، کلک، شماره ۶۷ .
وبر، ماکس(۱۳۸۵)، خلاق پروتستانی و روح سرمایه داری، ترجمه رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، تهران: علمی و فرهنگی.
وبر، ماکس (۱۳۸۷)، دین، قدرت، جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس.
وبر، ماکس (۱۳۹۰)، دانشمند و سیاستمدار، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران: نشر علم.
وبر، ماکس (۱۳۹۰)، روش­شناسی علوم اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: مرکز.
وبر، ماکس(۱۳۹۴)، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری؛ مهرداد ترابی نژاد، مصطفی عماد زاده، تهران: مولوی.
هگل، گئورک ویلهلم (۱۳۳۶)، عقل در تاریخ، ترجمة حمید عنایت، تهران: انتشارات شفیعی.
یزدانی، عباس (1389)، "دین و عقلانیت در فلسفه اجتماعی ماکس وبر و نقد آن"، معرفت، ش 157.
یینگر، میلتون (۱۳۸۰)، دین و علم، ترجمه غلامحسین توکلی، قم: بوستان.
-Landis, R. Judson ( 1989), Sociology Wadsworth publishiny company, Seuenth fdition
-Roth, Guenther, and Wolfgang Schluchter (1979), Max Webers Vision of History: Ethics and Method. Berkeley: University of California Press.
-Mosterín, Jesús (2002), “Acceptance Without Belief”. Manuscrito, vol. XXV , pp. 313–335.
-Stenmark, Mikaeal (1995), Rationality in Science, Religion, and Everyday Life, University of Notre Dame Press.
-Tenbruck, F.H. 1975. “Das Werk Max Webers.” Kolner Zeitschritft fur Soziologic und ozialpsychologic 27 (December): 663-702. (Forthcoming in English translation in British Journal of Sociology.)
-Chisholm, R (1977), A Theory of Knowledge, Printice Hall
-Turner,Jonathan H. et all, (1998), The Emergence of Sociological Theory, wadsworth.