نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی

2 دانشجوی دکترای دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی

3 دانش آموختۀ دکتری جامعه شناسی دانشگاه کاشان

10.22034/jsi.2019.47871

چکیده

تحقیق حاضر درصدد است تا با رویکردی پساساختارگرایانه و نیز، روش دیرینه‌شناسی فوکویی، نقطة پیدایی مسئلۀ هویت زن در ایران و نیز، اصلی‎ترین گفتمان‎هایی را که در برساخت زنانگی در ایران ایفای نقش کرده‎اند، بازشناسد. براساس یافته‎های پژوهش حاضر، می‎توان بازۀ تاریخی جنبش مشروطه تا پایان پهلوی اول را که از آن با عنوان فرآیند مدرنیته در ایران یاد می‎شود، نقطۀ پیدایی مسئلۀ زنانگی و هویت زن در ایران به‎شمار آورد. ضمن آن‎که سه گفتمان اصلی قدرت (حاکمیت سیاسی) با بهره‎گیری از ابزار قانون و قوۀ قهریه، گفتمان دینی (عمدتا روحانیت تشیع) از طریق تفسیر آیات و احادیث و باب اجتهاد و نیز، گفتمان روشن‎فکری با استفاده از ادبیات و رمان، نگارش کتب و چاپ نشریات، مهم‎ترین گفتمان‎های تأثیرگذار در برساخت زنانگی در این‎دوره به‎شمار می‎روند. باوجوداین، هرسه گفتمان مزبور با غیریت‎سازی از گفتمان رقیب و تعریف مفاهیم خود در مرزبندی با دیگری و برجسته‎سازی تنها یکی از مؤلفه‎های هویت‎ساز، تعریفی ایستا از زنانگی و هویت زن در ایران ارائه کرده و تلاش داشته‎اند تا فردیت و رؤیت‎ناپذیری سوژه‎های منفرد زنان را در ایران سرکوب کنند. این در حالی است که نمایندگان گفتمان مقاومت زنانه بدون توجه به الزامات گفتمانی، با روایت‎های زنانه و نیز، ترکیب و گزینش مؤلفه‎های هویتی هریک از این گفتمان‎ها؛ یعنی ناسیونالیسم ایرانی، مذهب تشیع و مفاهیم مدرن همچون آزادی، برابری و پیشرفت، از یک‌سو بر آن بوده‎اند تا صدای حذف‎شده‌ی آن‎ها شنیده شود و از سوی دیگر، با به‎چالش‎طلبیدن سلطۀ این گفتمان‎ها موجبات تضعیف آن‎ها را فراهم آورده و سوژگی خود را به نمایش گذارده‎اند.
 

کلیدواژه‌ها

آخوندزاده، میرزافتحعلی (1349)، تمثیلات (شش نمایشنامه و یک داستان)، مترجم: محمدجواد قراجه‎داغی، تهران: خوارزمی.
===== (1357)، الفبای جدید و مکتوبات، تبریز: احیاء.
آدمیت، فریدون (1394)، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران:  گستره.
احمدی، بابک (1377)، معمای مدرنیته، تهران: مرکز.
اسدزاده، وحید (1389)، "بررسی ابعاد و عوامل موثر بر تغییرات هویت جنسیتی زنان در دوره پهلوی اول"،پایان‎نامۀ کارشناسی‎ارشد، دانشگاه پیام نور، تهران: مرکز تهران.
امیدی‌پور، زهره (1390)، "تحلیل گفتمان مقاومت زنان از دوره مشروطیت تا اوایل حکومت پهلوی"، پایان‎نامۀ کارشناسی‎ارشد، تهران: دانشگاه الزهراء.
ایرج‌میرزا (1353)، دیوان اشعار، به‎اهتمام: دکتر محمدجعفر محجوب، تهران: اندیشه.
برگر، پیتر وتوماس لاکمن (1375)، ساخت اجتماعی واقعیت، مترجم: فریبرز مجیدی، تهران، علمی و فرهنگی.
بهار، محمدتقی (ملک‎الشعرا) (1387)، دیوان ملکالشعرا بهار، تهران: نگاه.
تاجیک، محمدرضا (1377). متن، وانموده و تحلیل گفتمان، مجله گفتمان، سال اول، شماره اول، 16-7.
حامدی، زهرا (1394)، بازتاب تعاملات فکری اندیشه گران در خصوص آموزش زنان در دوره پهلوی اول مبتنی بر سه نشریه عالم نسوان، شفق سرخ و اطلاعات، تهران: تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء، سال 25، دوره جدید شماره 27، 124-103.
دریفوس، هیوبرت و پل رابینو (1379)، میشل فوکو، فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، مترجم: حسین بشیریه، تهران: نی.
دعاگویی، فاطمه (1390)، "فرآیند شکل گیری هویت جدید زن در ایران از دوران ناصری تا پایان پهلوی اول"، پایان‎نامۀ ارشد دانشگاه پیام نور، تهران، مرکز پرند.
دهخدا، علی اکبر (1286)، چرند و پرند، روزنامه صوراصرافیل، به‎کوشش: سیدعلی شاهری، تهران: گهبد، شماره‎های 11، 22، 26.
ساروخانی، باقر و مریم رفعت‎جاه (1383)، زنان و بازتعریف هویت اجتماعی، تهران: مجله جامعه‎شناسی ایران، شماره 18، 160-133.
ساناساریان، الیز (1384)، جنبش حقوق زنان در ایران، مترجم: نوشین احمدی خراسانی، تهران: اختران.
صادقی، فاطمه (1384)، جنسیت، ناسیونالیسم و تجدد در ایران (دوره پهلوی اول)، تهران، قصیده‎سرا.
فارسانی ترابی، سهیلا (1395)، زن و تحول گفتمان از خلال نشریه‎های زنان (از مشروطه تا پهلوی)، تاریخ اسلام و ایران، شماره 120. 92-69.
فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل گفتمان انتقادی، مترجم: گروه مترجمان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‎ای).
فروردین، فیروزه (1388)، بازنمایی ایدیولوژی جنسیت در گفتمان مشروطه، پایان‎نامۀ کارشناسی‎ارشد، تهران، دانشگاه علامه‎طباطبایی.
فلیک، اووه (1388)، درآمدی بر تحقیق کیفی)، مترجم: هادی جلیلی، تهران، نی.
کاستلز، امانوئل (1384)، عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ: قدرت هویت (جلد 2)، مترجم: افشین خاکباز و احد علیقلیان، تهران، طرح نو.
کچوئیان، حسین (1384). دیرینهشناسی در آراء و اندیشههای فوکو، خبرنامۀ الکترونیکی انجمن جامعه‎شناسی، شماره 19.
کرمانی، میرزاآقاخان (1352)، سه مکتوب، تهران: دانشگاه تهران.
===== (1353)، هشت بهشت، تهران: دانشگاه تهران.
لاهوتی ابوالقاسم (1358)، دیوان لاهوتی، به‎کوشش: احمد بشیری، تهران: امیرکبیر.
مارش، دیوید و جری استوکر (1384)، روش و نظریه در علوم سیاسی، مترجم: امیرمحمد حاجی‎یوسفی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
 
Beauvoir, S. (1972), The second sex. London: Pan Books LTD.
Dant, T. (1991), Knowledge, ideology & discourse: a sociological perspective. London: Routledge.
Foucault, M. (1969), The Archaeology of Knowledge. London: Routlege.
Huberman Michel & Mattew Miles (2004). Qualititave Data Analysis: A Methods Sourcebook.
 Lindsey, L. (2010), The Sociology of Gender: Theoretical Perspectives and Feminist Frameworks, Pearson.
Plicher, J. and Whelehan, I. (2005), 50 key concepts in Gender Studies, Sage Publication, London.
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1986), [1979]. "The social identity theory of intergroup behaviour (pp. 7–24)". In Austin, William G.; Worchel, Stephen. Psychology of Intergroup Relations(2nd Ed.). Chicago: Nelson-Hall.