مقدمه و طرح مسأله

امروزه وجود رسانه­های جدید ارتباطی به تحول ارتباطات افراد در فضای واقعی منجر شده است. یکی از این رسانه­ها شبکه­های اجتماعی مجازی هستند که مخاطبان فراوانی را به خود جذب کرده­اند. شبکه­های اجتماعی مجازی گونه­ای از رسانه­های اجتماعی هستند که بیشترین شباهت را به جامعه انسانی دارند و به فرد امکان ساخت یک پروفایل را می­دهند. افراد به مرور شروع به یافتن دوستان و آشنایان خود می­کنند تا از این طریق فارغ از محدودیت­های زمانی، مکانی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی با آن­ها ارتباط برقرار کنند و اطلاعات خود را با آن‌ها به اشتراک بگذارند (الیسون و بوید، 2008: 211 و علیمرادی، 1389). امتیاز مهم این شبکه­ها (برای مثال شبکه­ی فیس بوک) تعامل هم زمان است. به این معنا که به محض به اشتراک گذاشتن مطالب توسط فرد، افرادی که در فهرست دوستان فرد قرار دارند با لایک کردن و نظر دادن در باب یک مطلب به تقابل آرا و تعامل با یکدیگر می­پردازند.

شبکه­های اجتماعی مجازی امروزه در میان جوانان سراسر جهان مخاطبان بسیاری را جذب
کرده­اند. به طوری‌که ضریب نفوذ استفاده از اینترنت در جهان 32.7% گزارش شده است که از این میان حدود 835 میلیون نفر عضو شبکه اجتماعی فیس بوک‌اند و ضریب نفوذ فیس بوک در جهان، 12.1 درصد اعلام گردیده است. به عبارت دیگر 12.1 درصد از جمعیت جهان، عضو فیس ­بوک هستند (internetworldstats، 2012).

همچنین، فیس بوک رتبه دوم ترافیک را در میان تمامی سایت­های جهان به خود اختصاص داده است و دومین سایت پرمخاطب جهان (بعد از پایگاه گوگل) می­باشد. درصد برآورد شده از تعداد کاربران جهانی اینترنت که به فیس بوک مراجعه داشته­اند در سال 2012 ، 42 درصد گزارش شده است. در همان سال تعداد صفحاتی که هر کاربر در یک روز مشاهده می­کند حدود 13 صفحه بوده و هر کاربر روزانه حدود 24 دقیقه از زمان خود را در فیس بوک صرف می­کند (الکسا، 2012). به علاوه، بر اساس یافته­های طرح ملّی ایران و اینترنت گزارش گردیده که حدود 32 درصد از کاربران جوان اینترنت در فیس­بوک عضو هستند که این مورد بیانگر عضویت جوانان در این شبکه اجتماعی مجازی است (باستانی و همکاران، 1390).

گسترش شبکه­های مجازی و کاربری رو به افزون آن علاوه بر آن‌که ویژگی دنیای جدید است و آزادی­هایی را برای افراد به همراه دارد، نگرانی­هایی را نیز به دنبال داشته است مبنی بر این‌که اینترنت و فضای سایبر، پیوندهای قوی، روابط خانوادگی و تعاملات چهره به چهره افراد را کاهش داده و افسردگی و تنهایی آن­ها را در جهان مدرن، موجب شود. به عبارت دیگر اینترنت و فضای مجازی موجب می­شوند تا افراد به همان فضای مجازی اکتفا کرده و به مرور از ارتباطات فضای واقعی دور بمانند و به دنبال آن بخش مهمی از سرمایه­ی اجتماعی خود را از دست بدهند.

از سویی دیگر، تحقیقات و پژوهش­های دهه گذشته در ایران بیانگر وضعیت نگران کننده­ای از میزان سرمایه اجتماعی است. برای مثال در تحقیقی که تحت عنوان سرمایه اجتماعی در ایران انجام شده است کل سرمایه اجتماعی(برآیند مؤلفه­ها و ابعاد سرمایه اجتماعی) در ایران پایین رو به متوسط است. در بعد روابط انجمنی نظیر همکاری با نهادهای مدنی ضعیف­تر و در بعد پیوندهای بین فردی مثل رفت و آمد با همدیگر قوی­تر است (عبداللهی و موسوی، 1386). بر اساس نتایج پژوهش دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، برآورد سرمایه اجتماعی در سال 1385 برای جوانان در سراسر کشور به ترتیب 34.7 درصد کم، 33.5 درصد متوسط و 31.8 درصد زیاد گزارش شده است. در برآوردی جداگانه میزان سرمایه اجتماعی برای کل جامعه به ترتیب 38.6 درصد کم، 34.6 درصد متوسط و 26.8 درصد هم زیاد اعلام شده است به این ترتیب تنها یک سوم از جوانان سرمایه اجتماعی بالا و دوسوم دیگر سرمایه اجتماعی متوسط و پایین را گزارش کرده­اند (دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، 1385 الف و ب). در مطالعه دیگر میزان سرمایه اجتماعی در سطح استان‌ها روند نزولی خفیف گزارش شده است (سعادت، 1385). 

حال سؤال این است که وضعیت موجود سرمایه اجتماعی مطابق گزارش­های فوق خصوصاً در سطح جوانان که بیشترین کاربران شبکه­های مجازی را تشکیل می­دهند به چه میزان متأثر از گسترش و کاربری شبکه­های اجتماعی مجازی از جمله فیس بوک می­باشد. نگاه خوشبینانه ورود افراد به فضای سایبر را با گشترش شبکه­های اجتماعی افراد و احیاناً افزیش فرصت­ها و آگاهی­های اجتماعی همراه می­داند و اینکه افراد با تقویت روابط خود در شبکه­های مجازی در مواقع لازم حمایت­های بیشتری را از جانب دوستان و آشنایان خود دریافت می­کنند. اما از نگاه بدبینانه، حضور افراد در دنیای مجازی باعث دوری آنان از ارتباطات رو در رو و واقعی می­شود. از طرفی افراد با حضور در شبکه­های مجازی و کم شدن تعاملات چهره به چهره، میزان اعتماد و تحمل اجتماعی­­شان کم شده و به عبارتی یکی از مؤلفه­های اصلی سرمایه اجتماعی را از دست می­دهند. به علاوه حضور در شبکه­های مجازی باعث می­شود تا مشارکت افراد در دنیای واقعی به مشارکت در فضای مجازی کشیده شود و این خود ویژگی­ شهروند فعال را از آنان دور می­کند و این‌که عضویت در شبکه­های مجازی می­تواند انسجام اجتماعی را دچار مخاطره کند و در میان افراد و گروه­های اجتماعی سازگاری را از بین ببرد و در عوض منازعات اجتماعی را افزایش دهد. به مرور زمان و با افزایش استفاده روزمره از فضای مجازی، بخش­های مختلف جامعه کارکردهای خود را از دست داده و مهارت اجتماعی در میان اعضای جامعه کاهش می­یابد.

از این رو نظر به این‌که بیشترین کاربران فیس بوک را جوانان تشکیل داده­اند، کم و کیف کاربری فیس بوک در میان دانشجویان کاربر و غیر کاربر و سرمایه اجتماعی آنان مورد بررسی قرار گرفته است.

با توجه به نکات مذکور، در پژوهش حاضر هدف این است که چگونگی کاربری فیس بوک و رابطه آن با سرمایه اجتماعی جوانان مورد بررسی قرار گیرد. حال این سوال مطرح است که میزان سرمایة اجتماعی کاربران فیس بوک در مقایسه با غیرکاربران آن متفاوت است؟ کاربری شبکه­ی اجتماعی مجازی فیس بوک در میان جوانان چه تأثیری بر میزان سرمایة اجتماعی آنان داشته است؟ کاربری شبکه اجتماعی مجازی فیس بوک سرمایة اجتماعی ساختی [یا ساختاری] را بیشتر تحت تأثیر قرار می­دهد یا سرمایة اجتماعی شناختی؟

پیشینه تجربی

از آن‌جایی که شبکه اجتماعی مجازی فیس بوک در سال 2004 توسط مارک زاکربرگ ایجاد شده است، تحقیقات انجام شده در این زمینه مربوط به سال­های اخیر است.

برای مثال بارک[1]، مارلو[2] و لنتو[3] گزارش کرده­اند که ارتباطات مستقیم (ارتباطات افراد با دوستانشان از طریق سایت) نقش مهمی را در سرمایه اجتماعی درون گروهی ایفا می­کنند درحالی­که با سرمایه اجتماعی بین گروهی ارتباط کمتری دارند. بر طبق گزارش­های آنان، ارتباطات مصرفی مانند انتشار اطلاعات توسط کاربران به دلیل انتشار صرف اطلاعات و نبود استفاده ارتباطی از فیس بوک به مرور کاهش سرمایه اجتماعی بین گروهی را به دنبال خواهد داشت (بارک، مارلو و لنتو، 2010). بارک و کرات[4] به دنبال بررسی تأثیر شبکه اجتماعی مجازی فیس ­بوک بر سرمایه اجتماعی، به بررسی طولی از 415 کاربر فیسبوک پرداختند. یافته­های این تحقیق کمی نشان می­دهد که دریافت پیام از دوستان با افزایش سرمایه اجتماعی تعمیم یافته همراه است. این دو پژوهشگر گزارش کرد­ه­اند با وجود این‌که جابه­جایی به یک شهر حدید و یا از دست دادن شغل افراد با کاهش سرمایه اجتماعی آنان همراه است، ولی افراد با دو برابر کردن استفاده خود از فیس بوک این کاهش را جبران کرده و امکان اختلال در سرمایه اجتماعی را از بین می­برند (بارک و کرات،2011). همچنین برمبنای نتایج تحقیق لارسن[5] نیز کاربران فیس­بوک- که به­عنوان محبوب ترین سایت شبکه اجتماعی مجازی در آمریکا مطرح است- 43% قابل اعتمادتر از دیگر کاربران اینترنت بودند. بر اساس گزارش­های به دست آمده، کاربران فیس بوک در مقایسه با کاربران اینترنت حمایت اجتماعی (حمایت احساسی، همراهی و ابزاری) بیشتری را دریافت کرده­اند. به این ترتیب و بر اساس این یافته­ها لارسن بیان می­دارد که  نگرانی­هایی که درباره کاربران سایت­های شبکه­های اجتماعی وجود دارد اعتبار کمی دارند (لارسن،2011). بر اساس نتایج این بررسی­ها، استفاده از فیس بوک با افزایش سرمایة اجتماعی همراه است که این مورد وجه اشتراک مطالعات مذکور با یکدیگر است. فوگل[6] و نهمد[7] نیز گزارش کرده­اند که افرادی که در شبکه­های اجتماعی پروفایل دارند از ریسک پذیری بالاتری نسبت به کسانی که پروفایل ندارند برخوردارند که این خطرپذیری با جنسیت ارتباط معنادار دارد و نگرانی­های حریم خصوصی و اطلاعات هویتی برای زنان بیشتر از مردان است (فوگل و نهمد،2009).  

همچنین مطالعاتی در مورد رابطه اینترنت و سرمایه اجتماعی در ایران انجام شده است. بر مبنای یافته­های جواهری و باقری، الگوی استفاده از اینترنت با میزان سرمایه اجتماعی و انسانی افراد رابطه مستقیم و معنادار دارد. گزارش‌های آنان نشان می­دهد که اینترنت فقط وسیله­ای برای اطلاع­رسانی نیست بلکه با کیفیت سرمایه اجتماعی و انسانی افراد مرتبط است به همین ترتیب احتمال دارد استفاده از اینترنت به سایر جنبه­های اجتماعی نیزتأثیر داشته باشد. بر مبنای گزارش محمدی و همکارانش نیز نتیجه­گیری­ها در باره رابطه اعتیاد اینترنتی و سرمایه اجتماعی متناقض است و در تحقیق آنان ارتباط معناداری بین این دو متغیر به دست نیامده است(محمدی و همکاران، 1389)

مبانی نظری

در ارتباط با تبیین نظری پژوهش جاری و بررسی رابطه اینترنت (که در تحقیق جاری شبکه­های اجتماعی مجازی به دلیل داشتن تمامی امکانات ارتباطی فضای مجازی به عنوان جزئی از آن مورد بررسی قرار می­گیرند) و سرمایه اجتماعی نظرات گوناگونی وجود دارد. برای مثال گروهی بر این نظرند که که اینترنت راه‌های بهتری از ارتباط را ارائه می‌نماید. (لیوی[8] و دی­کرسخوف[9] : 1997، به نقل از ولمن، هاس، وایت و هامپتون، 2001: 437). این گروه که به آرمانگرایان (خوش­بین­ها) شهرت دارند معتقدند برانگیختگی و هیجان اولیه و مستمر درخصوص اینترنت، این پدیده را به عنوان عامل انگیزش تغییر مثبت در زندگی افراد به‌واسطه ایجاد فرم‌های جدیدی از کنش متقابل آنلاین و افزایش دهنده روابط دنیای واقعی (آفلاین) تداعی نموده است. اینترنت، با غلبه بر محدودیت­های زمانی و مکانی به واسطه بوجود آوردن مکان ملاقاتی برای افراد با علایق مشترک به اصلاح جامعه، مبادرت کرده است (بایم[10]، 1997، ولمن[11]، 2001 و اسپرول[12] و کیسلر[13]، 1991، به نقل از همان).

براساس یافته­های کرات و بارک افرادی که به شدت از اینترنت استفاده می­کنند، در مقایسه با کاربران سبک­تر، یک‌پارچگی اجتماعی بهتری داشته باشند (بارک و کرات، 2011). رزنیک[14] نیز بر این عقیده است لینک­های اینترنتی به عنوان مبنایی از پیوندهای سرمایه اجتماعی هستند. سرمایه اجتماعی به واسطه سایت­های شبکه‌های اجتماعی تقویت می‌یابد چراکه از طریق گسترده تر کردن شبکه‌های روابط، از پیوندهای سست اجتماعی حمایت می‌کند (رزنیک، 2001).

بر خلاف گروه آرمانگرایان، عده­ای دیگر به تأثیر اینترنت بر تعاملات واقعی انسان­ها بدبین هستند و معتقدند که اینترنت سرمایه اجتماعی کاربران خود را کاهش می­دهد. بر اساس آرای این دسته، اینترنت ممکن است افراد را از کنش‌های حقیقی افراد در بطن جامعه منحرف نماید چرا که کنش‌های متقابل آنلاین به‌طور تفکیک ناپذیری کم ارزش­تر از کنش‌های متقابل رودررو وحتی تماس‌های تلفنی می­باشد. روابط مجازی کمتر از روابط واقعی، توانایی ایجاد و افزایش دوستی­ها و ارائه منابع نامشهود مانند حمایت عاطفی و ارائه کمک‌‌های مادی را دارند (ولمن، هاس[15]، وایت[16] و هامپتون[17]، 2001: 439). به‌طور کلی این دیدگاه بر این نظر است که اینترنت  از طریق قابلیت­های سرگرمی و اطلاعاتی خود، افراد را از خانواده و دوستان خود دور می­کند. علاوه بر این از طریق تسهیل ارتباطات جهانی، ارتباط را در اجتماع محلی و سیاست­های آن کاهش می­دهد (نای[18]، 2001؛ نای، هیلگاس[19] و اربرینگ[20]، 2002، به نقل از ولمن و هاس: 2002).  نای (2001)، بحث می‌کند که استفاده از اینترنت ارتباطات رو در رو با دیگران را کم می­کند که این خود سرمایه اجتماعی را نابود می­کند )الیسون[21]، استنفیلد[22] و لامپ[23]، 2007: 1146). بر اساس مطالعات نای، اینترنت می­تواند نهایی­ترین تکنولوژی جداکننده باشد که مشارکت افراد را در اجتماعات حتی بیشتر از تلویزیون، کاهش می­دهد. اینترنت یک فعالیت فردی است و نیاز به توجه و درگیری بیشتری نسبت به تلویزیون دارد (نای و اربرینگ، 2000). اگر چه اینترنت می‌تواند کنش­های متقابل جهانی را تقویت نموده و گسترش دهد، ولی افراد را در خانه نگه می­دارد، نگاه آنان را به صفحات مانیتور خیره ساخته و کنش­های متقابل محلی و برقراری ارتباط با همسایگان را به فراموشی می‌سپارد (نای، 2001). نظریه­پردازن این دسته به غیرآرمانگرایان مشهورند.

و بالاخره آن‌جا که مباحث تأثیرگذاری اینترنت در افزایش و کاهش سرمایه اجتماعی مطرح
می­شوند و این‌که چگونه اینترنت قالب ارتباطات واقعی افراد را از ریشه و اصل تغییرمی‌دهد، بحث تکمیل سرمایه اجتماعی توسط این فناوری جدید، نقش کمتری را در شکل ‌دهی روابط اجتماعی ایفا می‌نماید. از نظر گروه سوم که مکمّل­گرایان نام دارند، اینترنت به بهترین وجه ممکن در بافت زندگی کلی شخص مستتر شده است. از این رو، اینترنت در راستای تماس­های تلفنی و رودررو، اهداف و روش‌های مضاعفی از ارتباط را تأمین و ارائه می‌نماید (ولمن، 2001). در این دیدگاه، نه تنها اینترنت فرصت­هایی را در راستای تماس دوستان و خویشان با هزینه کمتر ارائه می‌نماید، بلکه ارتباط رودررو و تلفنی افراد را افزایش می­دهد تا از این طریق افراد از نیازهای اعضای شبکه مطلع شوند، روابط‌شان را به‌واسطه تماس هرچه بیشتر تقویت می نماید و به مبادله آهنگ­ها، عکس­ها و دیگر فایل­ها می­پردازند و ملاقات­های آنلاین تنظیم می­کنند تا با افراد به صورت تلفنی و حضوری ارتباط داشته باشند (ولمن، هاس، وایت و هامپتون، 2001: 438). به علاوه، اینترنت از طریق تسهیل جریان اطلاعات در
ملاقات­های رودررو و تنظیم این ملاقات­ها میان افراد، مشارکت سازمانی افزایش می­دهد. کثرت اطلاعات موجود در وب و سهولت استفاده از موتورهای جستجوگر و لینک‌های اطلاعاتی و ارائه اطلاعات متناسب با علائق فرد، عضویت و مشارکت کاربران جدید در سازمان­های خویشاوندی را امکان پذیر می‌سازد و بالاخره اگر اینترنت سرمایه اجتماعی را تکمیل سازد، کاربرد اینترنت باید کنش متقابل واقعی بین فردی را تکمیل نموده و تعهدات گروهی را افزایش دهد (همان).

البته باید توجه داشت که تأثیر پذیری سرمایه اجتماعی از کاربری اینترنت (دراین بررسی به‌طور خاص شبکه مجازی فیس بوک) برحسب این‌که سرمایه اجتماعی به عنوان دارایی جمعی مورد نظر  است یا دارایی افراد متفاوت خواهد بود و در بررسی حاضر سرمایه اجتماعی معطوف به جامعه مورد بحث می‌باشد.

سرمایه اجتماعی با رویکرد جمعی به تفصیل در آراء پاتنام، کلمن، فوکویاما و بوردیو قابل پیگیری است. بر اساس نظر  پاتنام"سرمایه اجتماعی به خصوصیاتی از سازمان اجتماعی نظیر شبکه­ها، هنجارها و اعتماد اشاره دارد  که همکاری و هماهنگی برای منافع متقابل را تسهیل می­نماید" (پاتنام، 1999: 6، به نقل از توسلی و موسوی، 1384). پاتنام، مانند دیگر نظریه پردازان سرمایه اجتماعی، روابط اجتماعی افراد و تعاملات آنان با یکدیگر را بنیادی­ترین و نخستین جزء سرمایه اجتماعی معرفی می­کند و شبکه­ها را به عنوان خاستگاه دو مؤلفه دیگر سرمایه اجتماعی یعنی هنجارهای اعتماد و همیاری مطرح می­سازد (پاتنام و گاس، 2001: 6، به نقل از همان). دومین مؤلفه مهم در سرمایه اجتماعی، هنجارهای همیاری تلقی شده است. پاتنام این هنجارها را در دو نوع هنجارهای همیاری تعمیم­یافته که با انتظارات متقابل همراه است و نیز هنجارهای همیاری متوازن که شامل مبادله با چیزهای برابر است، طبقه بندی کرده است. یکی دیگر از مهم­ترین مؤلفه­های سرمایه­ی اجتماعی اعتماد است (پاتنام، 1999: 6، به نقل از توسلی و موسوی، 1384). پاتنام از بحث اعتماد با توجه به شعاع اعتماد[24] به دو نوع اعتماد شخصی و اعتماد اجتماعی اشاره دارد و نوع دوم را که در ادبیات سرمایه اجتماعی بعضاً اعتماد تعمیم یافته[25] نیز نامیده می­شود، سودمندتر برای جامعه می­داند. به نظر وی، این نوع اعتماد، شعاع اعتماد را از فهرست کسانی که شخصاَ می­شناسیم فراتر می­برد و همکاری گسترده­تر در سطح جامعه را موجب می­گردد" (همان). بنابراین و بر مبنای نظر پاتنام در پژوهش حاضر اعتماد در سه سطح اعتماد بین شخصی (اعتماد افراد نسبت به خویشاوندان، دوستان، همکاران و همسایگان افراد)، اعتماد تعمیم­یافته (اعتماد به افراد غریبه جامعه) و اعتماد نهادی (اعتماد به مسئولین و ارگان­های دولتی) مورد سنجش قرار گرفته است.

کلمن نیز در نظریات خود به اعتماد به عنوان یکی از مهمترین منابع سرمایه اجتماعی یاد کرده است. از نظر کلمن سرمایه اجتماعی با کارکردش تعـــریف می شود. سرمایه اجتماعی شیئی واحد نیست، بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند: همه آن‌ها شامل جنبه ای از یک ساخت اجتماعی هستند، و کنش‌های معین افرادی را که در درون ساختار هستند تسهیل می‌کنند (کلمن، 1390: 462). از دیدگاه کلمن، سرمایه اجتماعی منابعی است که از، یا درون
شبکه­های کسب و کار یا فردی در دسترس است. این منابع شامل اطلاعات، اندیشه­ها، راهنمایی­ها، فرصت­های کسب و کار، سرمایه­های مالی، قدرت و نفوذ، پشتیبانی احساسی، خیرخواهی، اعتماد و همکاری می­باشند. کلمه "اجتماعی" در عنوان سرمایه اجتماعی دلالت می کند که این منابع، خود دارایی­های شخصی محسوب نمی­شوند، هیچ فردی به تنهایی مالک آن‌ها نیست. این منابع در دل شبکه­های روابط قرار گرفته اند. واژه سرمایه دلالت می کند که سرمایه اجتماعی همانند سرمایه انسانی یا سرمایه اقتصادی ماهیتی زاینده و مولد دارد، یعنی ما را قادر می سازد ارزش ایجاد کنیم، کارها را انجام دهیم، به اهدافمان دست یابیم، مأموریت­هایمان را در زندگی به اتمام رسانیم و به سهم خویش به دنیایی یاری رسانیم که در آن زندگی می کنیم. وقتی می­گوییم سرمایه­های اجتماعی زاینده و مولد هستند، منظور این است که هیچ کس بدون آن موفق نیست و حتی زنده نمی ماند (کلمن، 1990: 300 به نقل از الوانی و شیروانی، 1385: 13).

همچنین با الهام از آرای پاتنام، شبکه­ها و اندازه شبکه افراد و نیز هنجارهای همیاری و تعمیم­یافته نیز به عنوان دو مؤلفه دیگر سرمایه اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته­اند. لازم به ذکر است که علاوه بر پاتنام، فوکویاما نیز در تعریف خود از سرمایه اجتماعی به مؤلفه هنجارهای همیاری اشاره نموده است. بر اساس نگاه فوکویاما، سرمایه اجتماعی مجموعه هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می گردد. براساس این تعریف، مفاهیمی نظیر جامعه مدنی و نهادهای اجتماعی نیز دارای ارتباط مفهومی نزدیک با سرمایه اجتماعی می گردند (فوکویاما، 1995: 5 ). به عبارت دیگر "سرمایه اجتماعی را به سادگی می­توان به عنوان مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش­های غیر رسمی تعریف کرد، که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میان‌شان مجاز است در آن سهیم هستند. هنجارهایی که تولید سرمایه اجتماعی می­کنند، اساساَ باید شامل سجایایی از قبیل صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دو جانبه باشند" (فوکویاما، 1385: 10-12). فوکویاما مانند پاتنام هنجارهای همیاری را شالوده سرمایه اجتماعی معرفی می‌نماید. هم‌چنین او مفهوم شبکه را در ارتباط با سرمایه اجتماعی طرح می‌نماید: «از دیدگاه سرمایه اجتماعی، شبکه به عنوان نوعی سازمان رسمی به تعریف درنیامده بلکه به صورت یک ارتباط اخلاقی مبتنی بر اعتماد تعریف می‌شود. شبکه گروهی از عاملان منفردی است که در هنجارها یا ارزش‌های فراتر از ارزش‌ها و هنجارهای لازم برای دادوستدهای متداول بازار مشترک هستند. هنجارها و ارزش‌هایی که در این تعریف جای می‌گیرند از هنجار ساده دو سویه مشترک بین دو دوست گرفته، تا نظام‌های ارزشی پیچیده که مذاهب سازمان یافته ایجاد کرده‌اند، ادامه می‌یابد (فوکویاما، 1385: 69-70). 

سرمایه اجتماعی از نظر بوردیو بر تعهدات و ارتباطات اجتماعی مبتنی است و خود او آن را چنین تعریف می‌کند: «سرمایه اجتماعی انباشت منابع بالفعل و بالقوه‌ای است که مربوط به داشتن شبکه‌ای نسبتا پایدار از روابط کم و بیش نهادی شده از آشنایی و شناخت متقابل است یا به عبارت دیگر عضویت در یک گروه برای هر یک از اعضایش از طریق حمایت یک سرمایه جمعی، صلاحیتی فراهم می‌کند که آنان را مستحق«اعتبار»به معانی مختلف کلمه می‌کند» (بوردیو، 1997، 51، به نقل از توسلی و موسوی، 1384). از نظر بوردیو ایجاد و اثربخشی سرمایه اجتماعی بستگی به عضویت در یک گروه اجتماعی دارد که اعضای آن، مرزهای گروه را از طریق مبادله اشیا و نهادها بنیان نهاده‌اند. این روابط ممکن است از طریق کاربرد یک نام مشترک(خانواده، ملت، انجمن، حزب) و مجموعه‌ای کامل از کنش‌ها برای نهادینه کردن، نظیر مبادلات مادی و نمادی تضمین شود. از نظر بوردیو مقدار سرمایه اجتماعی در تملک هر عامل اجتماعی به دو امر وابسته است:

-            اندازه شبکه ارتباطاتی که عامل اجتماعی به خوبی بتواند آن‌ها را بسیج نماید.

-            مقدار سرمایه (اقتصادی، فرهنگی، نمادی)هر یک از کسانی که عامل اجتماعی با آن‌ها در ارتباط است (همان).

همان­طور که ملاحظه می­شود مؤلفه اندازه شبکه ارتباطی افراد نیز به عنوان مؤلفه مشترک آرای بوردیو و پاتنام مطرح شده است که در پژوهش حاضر نیز مد نظر قرار گرفته است.

اما سرمایه اجتماعی با رویکرد فردی که باعنوان سرمایه اجتماعی شبکه نیز شناخته شده است دراین بررسی به منظور اشاره به مؤلفه حمایتی سرمایه اجتماعی مورد نظر قرار گرفته است. سرمایه اجتماعی شبکه بر منابع ابزاری و حمایتی موجود در شبکه­ها از طریق دستیابی به پیوندهای اجتماعی در دسترس افراد قرار می­گیرد و از طریق افراد می­توانند به طیف وسیعی از حمایت­های گوناگون دسترسی یابد، اطلاق می­گردد(فیلد، 1385: 1). بر طبق نظر ولمن شش نوع حمایت وجود دارد که عبارتند از: حمایت مصاحبتی‌[26]،حمایت‌ عاطفی‌[27]،حمایت خدماتی و کاری‌[28]،حمایت مالی‌[29]،حمایت اطلاعاتی‌[30]و حمایت مشورتی[31] (ولمن، 1992: 210 به نقل از صالحی هیکوبی، 1384: 49) که هر کدام از این حمایت­ها از هر یک از اعضای شبکه دریافت می­شود. والدین، همسر، خویشاوندان نزدیک، اقوام دور، دوستان، همسایگان و همکاران همگی اعضای شبکه و تأکید­کننده عمده انواع متفاوت حمایت اجتماعی می­باشند. فیشر[32] بر سه نوع حمایت اجتماعی تاکید می‌کند که عبارتند از: حمایت مشورتی[33] (بحث در مورد مسایل و مشکلات، نصیحت و مشاوره) حمایت مصاحبتی(فعالیت­های اجتماعی و سرگرمی) و حمایت عملی[34] (مراقبت از خانه، بحث کاری، کمک در کار خانه و قرض پول) (فیشر، 1982: 128، به نقل از همان).

در نهایت به منظور بررسی دقیق­تر هر یک از این مؤلفه­ها بر اساس دو بعد ساختی و شناختی سرمایه اجتماعی از یکدیگر تفکیک شده­اند. در بعد ساختی( عینی)، پیوند افراد در فضای اجتماعی با یکدیگر مورد بررسی قرار می­گیرد که از طریق انتخاب دوستی‌ها و انواع پیوندهای شبکه‌ای و همچنین از طریق عضویت افراد در انجمن‌ها و گروه‌ها شکل می­گیرد. و به همین دلیل ابعاد اندازه شبکه واقعی، عضویت­های انجمنی و فعالیت­های جمعی(مشارکت اجتماعی)، کارکردهای حمایتی شبکه و منابع حمایتی به عنوان ابعاد سرمایه­ی اجتماعی ساختی مورد بررسی قرار می­گیرند. بعد دیگر سرمایة اجتماعی بعد شناختی(ذهنی) است که بر این مبنا پیوند‌های بین افراد می‌بایست دارای ماهیت متقابل، مبتنی ‌بر اعتماد و دارای هیجانات مثبت باشد. و بالاخره ابعاد آگاهی، اعتماد، هنجارهای همیاری متقابل و هنجارهای همیاری تعمیم­یافته به عنوان ابعاد سرمایه­ی اجتماعی شناختی مورد نظر قرار گرفته­اند. 

همچنین به منظور یافتن پاسخ علمی برای سوالات تحقیق، متغیر شبکه اجتماعی مجازی فیس بوک -به عنوان متغیر مستقل تحقیق- در دو بعد کمی و کیفی مورد بررسی قرار می­گیرد. به این معنا که در بعد کمی آن تعداد شبکه­های اجتماعی مجازی عضو، اندازه شبکه فیس بوک افراد، میزان و شدت استفاده از فیس بوک مورد سنجش قرار گرفته است. به علاوه در بعد کیفی آن مؤلفه­های بررسی انگیزه عضویت افراد در این شبکه اجتماعی مجازی و همچنین تنوع استفاده­ از آن و نیز تنظیمات حریم خصوصی فیس بوک مورد نظر قرار گرفته­اند.

در نهایت با توجه به بیان مفصل نظریات و استخراج مؤلفه­های مذکور از میان آنان، مدل نظری زیر مورد بررسی و سنجش قرار می­گیرد:

فرضیات پژوهش

1. بین میزان استفاده از فیس بوک و سرمایه اجتماعی و مؤلفه­های آن رابطه معنادار وجود دارد.
2. بین چگونگی استفاده از فیس بوک و سرمایه اجتماعی و مؤلفه­های آن رابطه معنادار وجود دارد.
3. بین چگونگی استفاده از فیس بوک و سرمایه اجتماعی در ابعاد ساختی و شناختی رابطه متفاوتی وجوددارد.

روش شناسی پژوهش

-           روش تحقیق

به منظور بررسی موضوع تحقیق جاری، از روش پیمایش و تکنیک پرسش‌نامه استفاده شده است. این تحقیق از نوع کاربردی و در سطح خرد می­باشد.

-           جمعیت آماری، روش نمونه­گیری و حجم نمونه

در پژوهش حاضر دانشگاه تهران به دلیل مرکزیت در نظام آموزشی ایران و نیز تنوع رشته­ها و مقاطع تحصیلی گوناگون، به عنوان جمعیت آماری انتخاب شد. به منظور تعیین حجم نمونه از جدول دواس استفاده شده است. از آنجایی که نسبت p بهq در این پژوهش 30 به 70 محاسبه شد، لذا ما با جمعیت ناهمگنی مواجه هستیم. بر این اساس حجم نمونه کلی در این پژوهش با خطای 5 درصد 336 می­باشد (دواس،1386: 79). همچنین جهت مشخص شدن دانشجویان مورد مطالعه با توجه به دانشکده­های موجود در دانشگاه تهران، از روش نمونه­گیری متناسب با حجم استفاده شده است.

-           تعریف عملیاتی متغیرها

طبق اطلاعات جدول شماره 1 و نیز مطابق چارچوب نظری پژوهش، سرمایه اجتماعی بر اساس دو بعد کلی سرمایه اجتماعی ساختی و سرمایه اجتماعی شناختی و کاربری شبکه اجتماعی مجازی فیس بوک در دو بعد کلی کمی و کیفی مورد سنجش قرار گرفته است.

جدول شماره 1. تعریف عملیاتی متغیر مستقل و وابسته

-           ابزار جمع­آ­وری اطلاعات

در این تحقیق، داده­ها از طریق پرسش‌نامه محقق ساخته گردآوری شده­اند. در ابتدای امر پرسش‌نامه اولیه طراحی گردید و جهت انجام پیش آزمون به صورت تصادفی در اختیار 30 دانشجوی دانشگاه تهران قرار گرفت. سپس به منظور سنجش پایایی پرسش‌نامه، میزان آلفای کرونباخ گویه­ها محاسبه گردید و با حذف برخی گویه­ها که همبستگی درونی پایینی با کل شاخص مورد نظر داشتند پرسش‌نامه نهایی تدوین شد. داده­های جدول شماره (2) نشان از پایایی بالا برای مؤلفه­های اعتماد اجتماعی، هنجارهای همیاری متقابل، حمایت اجتماعی و مشارکت اجتماعی و پایایی متوسط برای مؤلفه­های آگاهی اجتماعی و هنجارهای همیاری تعمیم­یافته دارد. به علاوه، به منظور سنجش روایی و اعتبار سازه پرسش‌نامه، از روش تحلیل عاملی استفاده شده است. با توجه به نتیجه KMO که در اکثر شاخص­ها بالای 0.70 به دست آمد، گویاست که داده‌های متغیر مورد نظر، قابل تقلیل به تعدادی عامل­های زیر بنایی و بنیادی می‌باشد که سطح معنی­داری آن 000/0  می‌باشد.

جدول شماره2. نتایج آزمون پایایی معرف­های متغیر وابسته (سرمایه اجتماعی)

لازم به ذکر است که بخش متغیر مستقل تحقیق حاضر از طریق اعتبار صوری و استفاده از داوران متخصص و اساتید این حوزه، تکمیل و تصحیح گردید.

-           روش تجزیه و تحلیل داده­ها

تجزیه و تحلیل داده­ها در چند مرحله و توسط نرم­افزار SPSS انجام شده است. به منظور توصیف متغیرها از آماره درصد فراوانی و جهت آزمون فرضیات نیز با توجه به سطح سنجش متغیرها از مقایسه میانگین­ها، ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده شده است.

یافته­های پژوهش

-           ویژگی­های کلی جمعیت آماری

این مطالعه بر اساس اطلاعات 336 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران انجام شده است که از میان آنان 49.7 درصد زن و 50.3 درصد مرد بوده­اند. 15.8 درصد از دانشجویان از میان دانشکده پردیس علوم، 30.1 درصد درصد پردیس فنی، 10.1 پردیس هنر، 17 درصد دانشکده علوم انسانی و 27.1 درصد را دانشجویان دانشکده­های علوم اجتماعی، اقتصاد و مدیریت دانشگاه تهران تشکیل داده­اند. همچنین از آنجایی که جامعه­ی آماری را دانشجویان تشکیل داده­اند میانگین سنی پاسخگویان معادل 21.79 است و بیشترین درصد آنان (78.1%) گزارش کرده­اند که مجرد هستند. به علاوه، 78 درصد از دانشجویان در مقطع کارشناسی، 19.5 درصد کارشناسی ارشد و 2.4 درصد را دانشجویان دورة دکترا تشکیل داده­اند. در مورد شاخص پایگاه اقتصادی اجتماعی دانشجویان نیز باید گفت که 60.7 درصد از آنان به طبقه متوسط، 35.1 درصد طبقه بالا و 4.2 درصد مابقی را طبقه پایین تشکیل داده است.

-           یافته­های توصیفی

بر اساس گزارشات دانشجویان مورد مطالعه،ماآماری

از میان پاسخ 222 نفر (معادل 66.1 درصد) عضو فیس بوک بوده­اند و 114 نفر(معادل 33.9 درصد) در فیس بوک عضویت ندارند. به عبارتی در تحقیق حاضر 222 نفر را کاربران فیس بوک و 114 نفر را غیرکاربران آن تشکیل داده­اند.

همان­طور که در بخش روش­شناسی گذشت، در پژوهش حاضر متغیر کاربری شبکه اجتماعی مجازی فیس­بوک (متغیرمستقل) در دو بعد کمی و کیفی آن مورد بررسی قرار می­گیرد. یکی از مؤلفه­های کمی شبکه­ی فیس بوک تعداد شبکه­های اجتماعی مجازی عضو است که بر اساس گزارشات پاسخگویان این تحقیق، عضویت در شبکه­ی اجتماعی مجازی فیس بوک بیشترین درصد فراوانی(معادل 66.1 درصد) را به خود اختصاص داده است. بعد از آن به ترتیب پایگاه گوگل­پلاس با 21.7 درصد و توییتر با 9.9 درصد قرار گرفته­اند. لازم به ذکر است فیس بوک در این تحقیق به عنوان محبوب­ترین شبکه اجتماعی مجازی انتخاب شده است که این مورد با نتایج تحقیقات جهانی و نیز نتایج تحقیقات در جامعه­ی ایرانی مطابقت دارد. همچنین، پاسخگویان به طور متوسط در یک یا دو شبکه­ی اجتماعی مجازی عضو هستند. یکی دیگر از مؤلفه­های کمی، میزان استفاده از فیس ­بوک است که بر این اساس دانشجویان کاربر فیس بوک به سه دسته کاربر فعال، نیمه فعال و غیر فعال تقسیم شدند. بر اساس نتایج حاصله، 6.3 درصد کاربران غیر فعال، 38.5 درصد کاربران نیمه فعال و 55.2 درصد باقی را نیز کاربران فعال تشکیل داده­اند. اندازه شبکه فیس ­بوک نیز یکی دیگر از
مهم­ترین مؤلفه­های مورد بررسی فیس بوک در بعد کمی آن است که بر این مبنا اندازه شبکه فیس بوک هر پاسخگو به طور متوسط معادل 290 نفر است. این در حالی است که کمترین تعداد صفر نفر و بیشترین آن 944 نفر گزارش شده است.

در بعد کیفی شبکه فیس بوک سه مؤلفه­ی تنوع استفاده از فیس بوک، تنوع انگیزه عضویت در فیس­یوک و تنظیمات حریم خصوصی فیس بوک مورد بررسی قرار گرفته­اند. به همین منظور از پاسخگویان خواسته شده تا اولویت اول خود را در مطالبی که در فیس ­بوک دنبال می­کنند مطرح نمایند. بر این اساس اولویت اول پاسخگویان در دنبال کردن مطالب در فیس ­بوک به اخبار و مطالب اجتماعی تعلق دارد که 42.3 درصد از موارد را در بر می­گیرد. بعد از آن اخبار و مطالب اقتصادی در اولویت دوم قرار گرفته­اند که 20.9 درصد را شامل می­شوند. اخبار و مطالب سیاسی نیز اولویت سوم را تشکیل داده که 36.8 درصد از پاسخگویان آن را گزارش کرده­اند.

همچنین در تحقیق حاضر، انواع استفاده از فیس بوک با استفاده از تحلیل عاملی تیپ شناسی گردیده که نتایج آن در جدول شماره (3) منعکس شده است. بر این مبنا، اخبار و مطالب اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، هنری و همچنین مطالب علمی بیشترین بار عاملی را در عامل اول دارند. این چهار مورد "تیپ استفاده خبری از فیس ­بوک "را تشکیل می­دهند. به علاوه استاتوس­های دیگران،
عکس­های خانوادگی و شخصی و مطالب سرگرمی"تیپ استفاده سرگرمی از فیس بوک" را تشکیل می­دهند و بیشترین بار عاملی را در عامل دوم دارا هستند. همچنین تیپ سومی به نام "استفاده متنوع از فیس ­بوک " در نظر گرفته شد که استفاده ورزشی و مذهبی در این دسته قرار گرفتنه­اند. و بالاخره کسانی که در فیس ­بوک مطلبی را دنبال نمی­کنند تحت عنوان "کاربر غیرفعال" قرار
گرفته­اند.

بر این اساس، 48.9 درصد از پاسخگویان از فیس ­بوک استفاده خبری می­کنند، 41.5 درصد سرگرمی، 5.3 درصد استفاده متنوع و در نهایت 4.3 درصد کاربر فعال نیستند.

جدول شماره 3. تیپ استفاده از فیس ­بوک با استفاده از تحلیل عاملی

مؤلفه دیگر تنوع انگیزه عضویت در فیس ­بوک است که بر طبق نتایج به دست آمده اولویت اول انگیزه پاسخ‌گویان از عضویت در فیس بوک به پیدا کردن دوستان قدیمی اختصاص یافته است که 44.3 را شامل می­شوند. اولویت دوم را ارتباط با دوستان دانشگاهی با 43.3 درصد و اولویت سوم را یافتن دوستان جدید شامل شده که 12.4 درصد را در بر گرفته است.

و در نهایت مؤلفه[35] میزان استفاده از تنظیمات حریم خصوصی است که بر این مبنا میانگین استفاده از تنظیمات حریم خصوصی معادل 5.25 است که بر مبنای مقیاس صفر تا ده در سطح متوسط ارزیابی می­شود.

در مورد متغیر وابسته (سرمایة اجتماعی) باید گفت که یکی از مؤلفه­های سرمایه­ی اجتماعی ساختی [یا ساختاری] مشارکت اجتماعی (عضویت­های انجمنی) است. بر اساس نتایج به دست آمده، میانگین مشارکت اجتماعی در بازه صفر تا ده دانشجویان 3.13 گزارش شده است. به‌عبارتی میزان مشارکت دانشجویان کمتر از سطح متوسط و نزدیک به سطح کم ارزیابی می­شود. به‌علاوه، بر طبق اظهارات دانشجویان مورد مطالعه متوسط میزان حمایت اجتماعی در مقیاس صفر تا ده معادل 7.17 است به عبارتی میزان حمایت دریافتی و نیز حمایت پاسخگویان از اطرافیانشان در سطح زیاد ارزیابی می­شود.  همچنین میانگین تعداد منابع حمایتی در دانشجویان مورد مطالعه معادل 15.57 است. . به عبارت بهتر دانشجویان مورد مطالعه اظهار داشته­اند که به طور متوسط 15 نفر در فضای واقعی وجود دارند تا پاسخگویان از طریق آنان مورد حمایت­های گوناگون قرار گیرند. این در حالی است که کمترین تعداد منبع حمایتی افراد 3 نفر و بیشترین آن 49 نفر گزارش شده است. و بالاخره میانگین اندازه شبکه واقعی پاسخگویان معادل 23 نفر گزارش شده است. لازم به ذکر است که کمترین اندازه شبکه واقعی افراد، 1 نفر و بیشترین آن 97 نفر اعلام شده است.

همچنین یکی از مؤلفه­های سرمایه­ی اجتماعی شناختی اعتماد است که بر اساس نتایج به دست آمده، میانگین میزان اعتماد دانشجویان در مقیاس صفر تا ده معادل 4.89 می­باشد به عبارت بهتر میزان اعتماد دانشجویان مورد مطالعه در سطح متوسط ارزیابی می­شود. به علاوه، میانگین 6.44 مؤلفه­ی هنجارهای همیاری متقابل بیانگر آنست که میزان ارزیابی از هنجارهای همیاری متقابل دانشجویان از سطح متوسط بیشتر و به سطح زیاد نزدیک است. همچنبن، میانگین میزان هنجارهای همیاری تعمیم­یافته و میانگین آگاهی دانشجویان به ترتیب معادل 4.83 و 4.41 است که بر این مبنا میزان میزان هنجارهای همیاری تعمیم­یافته و نیز میزان آگاهی دانشجویان در سطح متوسط ارزیابی می­شود.

-           یافته­های تحلیلی

بر اساس یافته­های تحقیق و داده­های جدول شماره (4)، میزان سرمایة اجتماعی کل کاربران فیس بوک از غیر کاربران آن متفاوت است و این تفاوت معنادار می­باشد. در متغیر سرمایة اجتماعی ساختی و شناختی نیز شاهد این هستیم که کاربران سرمایه­ی بالاتری را دارا هستند. در ابعاد ساختی سرمایه اجتماعی هم سرمایه اجتماعی کاربران بیش از غیرکاربران بوده است. به این ترتیب می­توان نتیجه گرفت که کاربری فیس بوک در بعد ساختی سرمایه اجتماعی که شامل شبکه روابط، مشارکت اجتماعی و حمایت اجتماعی می­باشد، بیشتر تأثیرگذار است.

لازم به ذکر است که در دو مؤلفه حمایت و اعتماد اجتماعی غیر کاربران پیشی گرفته­اند به این معنا که میزان حمایت و اعتماد اجتماعی غیر کاربران فیس بوک بیشتر از کاربران آن است.

جدول شماره 4. رابطه کاربری فیس بوک با سرمایة اجتماعی و ابعاد آن

متغیرهای مستقل مورد بررسی در این پژوهش و نیز ارتباط آنان با سرمایه اجتماعی و مؤلفه­های آن در جدول شماره 5، ارائه شده است. بر اساس یافته­های تحقیق، رابطه بین تعداد شبکه­های اجتماعی مجازی عضو و سرمایه اجتماعی مثبت و معنی­دار است. به عبارت بهتر هر چه دانشجویان در شبکه­های اجتماعی مجازی بیشتری عضو باشند، میزان سرمایه­ی اجتماعی آنان افزایش می­یابد. به علاوه همین مؤلفه با اندازه شبکه واقعی فرد رابطه مثبت و معنی­دار دارد. می­توان گفت هر چه فرد در سایت­های اجتماعی بیشتری عضو باشد، اندازه شبکه واقعی­اش گسترش می­یابد.

همچنین، نتایج نشان می­دهد رابطه بین میزان استفاده از فیس ­بوک و مؤلفه حمایت اجتماعی منفی و معنی­دار است به این معنا که با افزایش میزان استفاده از فیس ­بوک، میزان حمایت­های اجتماعی افراد در دنیای واقعی کاهش می­یابد.

مؤلفه مهم دیگر که با سرمایة اجتماعی رابطه مثبت و معنی دار دارد، اندازه شبکه فیس بوک افراد است. به عبارت بهتر با افزایش اندازه شبکه فیس بوک افراد میزان سرمایه اجتماعی آنان در فضای واقعی افزایش می­یابد. همچنین این مؤلفه با اندازه شبکه واقعی افراد، میزان هنجارهای همیاری متقابل و هنجارهای همیاری تعمیم­یافته رابطه مثبت و معنادار دارد. به عبارت دیگر افزایش اندازه شبکه فیس ­بوک با افزایش اندازه شبکه واقعی افراد و میزان هنجارهای همیاری آنان همراه است.

روابط تحلیلی مؤلفه­های بعد کیفی کاربری فیس بوک بیانگر آنست تنوع استفاده از فیس ­بوک، با سرمایة اجتماعی ارتباط مثبت و معنی­دار دارد. به این معنا که با افزایش تنوع استفاده از فیس ­بوک، میزان سرمایة اجتماعی کل، سرمایه­ی اجتماعی ساختی و شناختی افزایش می­یابد. به علاوه تنوع استفاده از فیس ­بوک با مؤلفه­های اندازه شبکه واقعی، هنجارهای همیاری تعمیم­یافته، هنجارهای همیاری متقابل و آگاهی اجتماعی ارتباط مثبت و معنادار دارد. یافته­ها نشان دهنده این مهم است که با افزایش تنوع انگیزه­های افراد از عضویت در فیس ­بوک، میزان سرمایة اجتماعی آنان افزایش
می­یابد. این ارتباط مثبت در مورد با بعد ساختی سرمایه­ی اجتماعی نیز صدق می­کند. به علاوه، ارتباط مؤلفه­های تنوع انگیزه افراد از عضویت در فیس ­بوک با آگاهی اجتماعی و تعداد منابع حمایتی آنان نیز مثبت و معنادار است، به این معنا که با افزایش تنوع انگیزه افراد از عضویت در فیس ­بوک، میزان آگاهی اجتماعی و نیز تعداد منابع حمایتی آنان افزایش می­یابد و مؤلفه استفاده از تنظیمات حریم خصوصی در شبکه فیس بوک با سرمایه اجتماعی کل رابطه مثبت و معنادار دارد به این معنا که با افزایش میزان استفاده از تنظیمات حریم خصوصی در فیس بوک، میزان سرمایة اجتماعی افراد نیز افزایش می­یابد.

و بالاخره بعد کمی کاربری فیس بوک با سرمایه اجتماعی کل و بعد ساختی آن نیز دارای ارتباط معنادار و مثبت است. این ارتباط مثبت در مورد کاربری کیفی فیس بوک و سرمایه اجتماعی کل و ابعاد ساختی و شناختی آن نیز صدق می­کند. 

جدول شماره 5. روابط دو متغیری سرمایه­ اجتماعی و مؤلفه­های آن با متغیرهای مستقل

تحلیل چند متغیری: روابط چندگانه متغیرهای مستقل و وابسته پژوهش

در این بخش از پژوهش، اثر ابعاد کاربری فیس بوک به عنوان متغیرهای مستقل پژوهش بر سرمایه اجتماعی با استفاده از تحلیل رگرسیونی چندمتغیره مورد بحث قرار گرفته است. در جدول شماره شماره 6 میزان و سهم هر یک از متغیرهای مستقل در تبیین متغیر وابسته با استفاده از تحلیل رگرسیون گام به گام[36] نشان داده شده است. طبق یافته­های جدول مذکور، از میان متغیرهای مستقل تأثیر مثبت اندازه شبکه فیس بوک بر سرمایة اجتماعی دانشجویان قابل توجه است. این متغیر با میزان بتای 0.356 بیشترین تاثیر را بر میزان سرمایة اجتماعی دارد. رابطه­ی مذکور نشان می­دهد که هرچه اندازه شبکه فیس بوک افراد گسترده­تر باشد و افراد با تعداد بیشتری ارتباط داشته باشند، میزان سرمایة اجتماعی آنان نیز افزایش می­یابد. تنوع استفاده از فیس بوک دومین متغیر مؤثر بر سرمایة اجتماعی است که بتای آن معادل 0.235 می­باشد. تنظیمات حریم خصوصی افراد با بتای 0.175، تعداد شبکه­های اجتماعی عضو با بتای 0.146 و بالاخره میزان استفاده از فیسبوک با بتای 0.147- دیگر متغیرهای فیس­بوکند که بر میزان سرمایة اجتماعی تأثیر گذارند. همان­طور که مشهود است تأثیر میزان استفاده از فیس بوک بر سرمایه­ی اجتماعی منفی است به این معنا که با افزایش میزان استفاده از فیس بوک سرمایه­ی اجتماعی کاربران آن کاهش می­یابد که در معادله زیر نشان داده شده است.

 میزان ضریب تعیین (R²) در مدل رگرسیونی، معادل 0.254 می­باشد. به این معنا که مجموعه متغیرهای مستقل 0.254 از تغییرات متغیر سرمایه­ی اجتماعی را تبیین می­کنند. همچنین ضریب همبستگی(R) در تحقیق حاضر معادل 0.504 است که نشان­دهندة همبستگی نسبتاً قوی می­باشد.

جدول شماره6. متغیرهای مستقل پیش­بینی کننده سرمایه­ی اجتماعی

R²adj=0.234           0.254= R²                     0.504 R=

بر اساس داده­های جدول شماره 6، معادله رگرسیون چند متغیره در تحقیق حاضر حاصل می­شود:

بحث و  نتیجه­گیری

نتایج این تحقیق نشان می­دهد که سرمایه اجتماعی کاربران با غیرکاربران فیس بوک تفاوت معنادار داشته و سرمایه اجتماعی کاربران بیشتر از غیرکاربران است. به عبارت بهتر در تحقیق حاضر دیدگاه آرمانگرایان و مکمل­گرایانی چون ولمن و کرات مورد تأیید قرار گرفته است. چرا که این دو معتقدند که اینترنت بواسطه تماس آنلاین بین فردی، باید به مشارکت سیاسی و سازمانی و تعهد افراد به جامعه به‌صورت توأمان بیانجامد و به این ترتیب سرمایه­ی اجتماعی افراد را افزایش دهد.

 البته در بعد ساختاری سرمایة اجتماعی تفاوت میانگین­های کاربران و غیر کاربران بیش از بعد شناختی گزارش گردیده است که با ملاحظه روابط همبستگی کاربری فیس بوک با مؤلفه­های سرمایه اجتماعی در بعد ساختی [یا ساختاری]، معلوم گردید که این تفاوت به اندازه شبکه روابط کاربران فیس بوک مربوط می­شود. این در حالی است که این تفاوت در مؤلفه­های مشارکت و حمایت اجتماعی مشاهده نمی­گردد. قابل ذکر است کاربران فیس بوک در بعد شناختی نیز امتیازات بالاتری نسبت به غیرکاربران بدست آورده­اند که با ملاحظه روابط همبستگی بین اجزا و مؤلفه­ها این تفاوت به مؤلفه­های آگاهی و هنجاهاری همیاری مربوط می­شود. در حالی که کاربران در مؤلفه­های اعتماد و حمایت­های اجتماعی امتیازات پایین­تری را کسب نموده­اند. لذا کاربری فیس بوک از طریق افزایش آگاهی کاربران و گسترش شبکه روابط کاربران در فضای واقعی (آفلاین) و همچنین کسب نمرات بالاتر در هنجارهای همیاری موجب افزایش سرمایه اجتماعی کاربران در مقایسه با غیرکاربران شده است در حالی که رابطه­های میان کاربری فیس بوک با مؤلفه­هایی نظیر مشارکت، اعتماد  و حمایت اجتماعی مشاهده نگردیده است. این مورد که شبکه­های اجتماعی مجازی و تکنولوژی می­تواند به اندازه شبکه گسترده­تر بینجامد، با نظر رزنیک مطابقت می­کند. وی معتقد است "شکل­های جدید روابط اجتماعی می­تواند به واسطه کامپیوترها ایجاد شوند و افراد با هم تعامل برقرار نمایند. این موضوع به چالشی برای محققان تبدیل شده است تا به شناسایی و تقویت روابط اجتماعی جدید که مولد هستند بپردازند (رزنیک، 2001)". آرمانگرایان از اینترنت به عنوان عامل انگیزش تغییر مثبت در زندگی افراد به واسطه ایجاد فرم‌های جدیدی از کنش متقابل آنلاین و افزایش دهنده روابط دنیای واقعی (آفلاین) یاد کرده­اند. همچنین یافته­های پژوهش حاضر با نظر مکمل­گرایان از جمله ولمن مبنی بر اینکه تعاملات کامپیوتری و رسانه ای تأثیرات مثبتی روی تعاملات اجتماعی بین فردی، تعهد اجتماعی و سرمایه اجتماعی دارند هم سو و هم جهت است.

از سوی دیگر در این بررسی رابطه میزان استفاده از فیس بوک با سرمایه اجتماعی در تحلیل­های چند متغیره رگرسیونی منفی گزارش گردید که مؤید نظر غیرآرمانگرایان در خصوص رابطه منفی کاربری فیس بوک با سرمایه اجتماعی است. می­توان گفت که هر چقدر افراد زمان بیشتری را در فیس بوک بگذرانند، در تعاملات اجتماعی کمتر حضور خواهند یافت و به دنبال آن سرمایة اجتماعی
پایین­تری خواهند داشت.

بدین ترتیب ملاحظه می­گردد که قضاوت پیرامون رابطه کاربری فیس بوک با سرمایه اجتماعی پیچیدگی­های خاص خود را داشته و با احکام کلی قابل نتیجه­گیری نمی­باشد که حکم به رابطه مثبت یا منفی کاربری فیس بوک با سرمایه اجتماعی داده شود بلکه نتایج گویای این واقعیت است که کم و کیف استفاده از فیس بوک با مؤلفه­های نظیر تنوع استفاده و تنوع انگیزه و اندازه شبکه روابط در فضای مجازی و فضای واقعی عناصر تأثیرگذار در جنبه منفی یا مثبت بر ابعاد و مؤلفه­های سرمایه اجتماعی بوده و بر حسب هر کدام از نتایج گزارش گردیده در خصوص روابط فوق در این بررسی آرای دسته­ای از نظریه­پردازان تأیید می­گردد. در واقع استفاده از اینترنت و عضویت در شبکه­های مجازی علت کافی برای تغییر در میزان سرمایه اجتماعی افراد نیست بلکه نوع استفاده از این شبکه­هاست که سرمایه اجتماعی افراد را تحت تأثیر خود قرار می­دهد.

به طور کلی می­توان گفت در جامعة آماری پژوهش حاضر، ترکیبی از نظریات آرمانگرایان، غیر آرمانگرایان و مکمل­گرایان مورد تأیید قرار می­گیرد و بالاخره بر طبق این یافته­های پژوهش و نیز نتایج تحقیق بارک و کرات(2011)، می­توان گفت که نگرانی­ها در مورد کاربران شبکه­های اجتماعی مجازی(از قبیل فیس بوک) مبنی بر کاهش روابط آنان در فضای واقعی و در نهایت انزوای آنان از جامعه محل چالش بوده ومطالعات جامع تری را طلب می‌نماید.