تاریخ­نویسی امری است سهل و ممتنع. شاید بتوان روایت­هایی را پشت سر هم قرار داد و آن را
به­عنوان تاریخ به مخاطب قبولاند اما کسانی هم هستند که تاریخ نگاری برای آنها "علم" است و کار خود را بر اساس مستندات و به‌طور روشمند انجام می‌دهند. در ابتدای این نوشتار نیز باید بر این نکته تأکید کرد که کتاب "تاریخ اجتماعی سینمای ایران" (A Social History of Iranian Cinema )  کتابی قابل تأمل و پژوهشی جدی در حوزه سینما در ایران است که دارای زبانی تئوریک و آکادمیک می‌باشد.

حمید نفیسی، استاد ارتباطات و سینما و تلویزیون در دانشگاه نورث وسترن ایالات متحده، که نزدیک به سه دهه از عمر خود را صرف تألیف این اثر به زبان انگلیسی کرده است، نامی شناخته شده برای علاقه­مندان به حوزه پژوهش­های علمی و آکادمیک سینما است. او در دهه­های گذشته از نخستین پیشگامان معرفی سینمای مستند، ازجمله ژان روش، در ایران بود. در چند دهه اخیر نیز نفیسی پژوهش­های خود را به­صورت جامعی بر تاریخ سینمای ایران و بر  ایرانیان مهاجر و به ویژه مسئله ارتباطات و رسانه­های آن­ها  متمرکز کرده است.

کتاب حاضر در چهار مجلد تألیف شده و اینک جلد نخست آن ترجمه و منتشر گردیده است[1]، تاریخچه اجتماعی سینمای ایران را ترسیم  و تحلیل می‌کند.

جلد نخست کتاب به سال­های اولیه سینما در ایران، یعنی 1276- 1320 اختصاص دارد. نفیسی این اثر را که فرزند سوم خود خوانده، بیش از آن­که فقط  یک اثر پژوهشی را به انجام رسانده باشد، اثری در راستای تحکیم هویت ملی سینمای ایران تألیف کرده است. طرح اصلی این کتاب در سال­های پیش از انقلاب آماده شده بود اما به واسطه شهرت سینمای ایران به­خصوص از سال­های 1990 به بعد، ضرورت حضور چنین کتابی بیش از گذشته احساس می­شد. این کتاب نه فقط تحقیقی آرشیوی و کامل محسوب می­شود بلکه به کمک بسیاری از مصاحبه­ها و گفته­های شفاهی و با حمایت مراکز معتبری علمی به سرانجام رسیده است. در بخش آغازین کتاب، نفیسی زندگی شخصی خود را با سینما گره زده و اتوبیوگرافی به خواننده ارائه می­کند که در اصل فقط  زندگی نفیسی نیست بلکه نفیسی با زبان قوم نگارانه، ورود سینما به ایران را تألیف می کند. او از عشق و علاقه خودش و خانواده­اش به عکاسی، ادبیات، هنرهای تجسمی و بیش از همه فیلم سخن می­گوید. نفیسی با شرح گشت و گذار در زادگاه­اش «اصفهان» به همراه یک دوربین عکاسی آماتور، و عشقش به جمع­آوری فیلم­های 35 میلیمتری امریکایی، تا دوربین 35 میلیمتری فیلم­برداری که عمویش از آلمان برایش آورد و او با آن از گشت و گذارهای خانوادگی­شان مستندسازی می‌کند، مسیری به جایگاه محوری سینما در زندگی خود و دیگران ایجاد می­نماید.

 کتاب از پنج فصل تشکیل شده  است که هر کدام از این فصول نسبت منطقی با یکدیگر دارند به طوری که نمی­توان در مقدمه کتاب که مؤلف بحث سینمای ملی، مدرنیته و هویت ملی را طرح کرده با موضوعات دیگر کتاب یعنی صورت­بندی ایدئولوژیک و صورت بندی تماشاگران جدا دانست. نفیسی در این اثر سعی کرده با زبان فنی و آکادمیک، سینمای ایران را به خواننده انگلیسی زبان معرفی نماید.

 فصل اول از جلد نخست شناخت­نامه توصیفی و تحلیلی است از شیوه تولید در سال­های نخستین سینما در ایران، در زمان­هایی که به نام دوران قاجار شناخته می­شود. در اواخر دوران قاجار است که سینما در سال 1895 در اروپا و آمریکا متولد می­شود و نخستین فیلم­ها در سال 1900 توسط عکاس باشی دربار از سفر غیرمترقبه شاه و دیدارش از اروپا تهیه شد. او این روند را از سال‌های آغازین ظهور سینما تا دوران وقوع انقلاب مشروطیت (1911- 1905) پی می­گیرد و سرانجام به دوران سلطه و تثبیت حکومت پهلوی در سال 1925 می­رسد. به تعبیر نفیسی، تولید و نمایش فیلم در سراسر این زمان نوعی «صنعتگری» و «خرده صنعت» به حساب می­آمد. هر چند دو سالن سینمای تجاری در طول این دوره تأسیس شد، اما مالکان آن ملیت ایرانی نداشتند و هر دو سالن اندکی پس از افتتاح به خاطر فشارهای اقشار مذهبی و روحانیون، کارشان به تعطیلی کشید.

نفیسی در این کتاب به خوبی به چالش سنت و مدرنیته اشاره می­کند که هم­زمان با آغاز دوره پرتنش تاریخ ایران، چگونه توسعه سیاسی، مباحثه­های مذهبی و تبادل ارتباطات نامتعادل بین ایران و غرب، نقش مهمی را در ابتدای تاریخ سینمای ایران و تولیدات آن داشته است.

به تعبیر همایون کاتوزیان، پژهشگر و استاد دانشگاه آکسفورد، "حمید نفیسی به عنوان یکی از مورخان و منتقدان سینمای ایران شناخته شده و مطرح است. با توجه به شناخت عمیقی که نفیسی نسبت به سیاست مدرن ایرانی و تاریخ اجتماعی ایران دارد، این تاریخ انتقادی از سینمای ایران با جزئیات زیادی نوشته شده است و می­شود گفت این کتاب نه فقط درباره سینما و هنر ایران، بلکه اثری درباره تاریخ مدرن ایران است." در این زمینه می­توان به گفته نفیسی هم استناد کرد که
می­گوید: "این برگ­های جزیی از تاریخ را نشان می­دهد که ارتباطات و مانورها بین ایران و غرب و نیز خود ایرانیان، به آوردن سینما و مدرنیته به کشور ما کمک بسیاری کرده‌اند.

شاید در تاریخ ایران، نفیسی اولین کسی باشد که توانسته سینما را  به­عنوان یکی از مهمترین محصولات دوران مدرنیته در تاریخ مدرن ایران به خوبی مورد بررسی و پژوهش قرار دهد. او در این مسیر از نظریه­پردازی دوری نکرده و رندانه مفهوم سینمای ملی را در بستر هویت ملی ایرانی،
غرب­زدگی و مدرنیته به پرسش می‌گیرد. نفیسی با پیش کشیدن تئوری‌ها و مباحثی که در زمینه مطالعات سینمای ملی وجود دارد، یک چارچوب روش شناختی و مفهومی را بر می‌سازد که شالوده مجموعه چهارجلدی این کتاب می‌شود.

نفیسی در این اثر نه با مدرنیته سر ستیز دارد و نه جدالی با سنت برخورد می‌کند. بلکه او سعی کرده روشمند و بی‌غرض این تحولات را بررسی می‌نماید. نفیسی به مخاطب انگلیسی زبان نشان می‌دهد که مدرنیزاسیون در ایران به همراه تحولاتی که داشته توانسته سینما را هم با خود همراه کند و در کنار فیلم‌های عامه‌پسند و یا آن فیلم‌هایی که بعداً به‌عنوان فیلم‌فارسی و یا "فیلم آب‌گوشت خوردن" از آن یاد می‌شد، بخشی از هویت واقعی ایران را در آثار فیلم‌سازان برجسته دوران نخست ورود سینما به ایران تا زمان علی حاتمی و ناصر تقوایی و .. نشان دهد.

باید منتظر ترجمه جلدهای بعدی این کتاب باشیم تا بدانیم مؤلف درباره سینمای ایران چرا و چگونه تصمیم گرفته تا سینمای ایرانی را مانند کشورهایی چون ژاپن و هند و ترکیه و کره جنوبی به جهان باید معرفی کرد. کتاب نفیسی شبیه سینمای کیارستمی است. کتابی که فقط او نوشته و واقعیت را چنان‌که با آن هم­ذات‌پنداری نیز داشته نوشته است. نه بازسازی در کار بوده و نه جهت‌گیری بلکه کتاب، سیر معرفتی در جهان نفیسی است که منظومه آن در کتاب چهار جلدی تاریخ اجتماعی سینمای ایران شکل گرفته  است.