نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی (نویسنده مسئول) mostafaie.soren93@gmail.com

2 استادیار دانشگاه علامه طباطبایی i.aalizad@gmail.com

10.22034/jsi.2020.244001

چکیده

این مقاله به‌رابطۀ انسان و طبیعت در اندیشه و شعر سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث می‌پردازد. دو دفتر «صدای پای آب» و «حجم سبز» از سپهری و سه دفتر «زمستان»، «آخر شاهنامه» و «از این اوستا» از اخوان ثالث انتخاب گردیده‌است. در این مقاله از برخی نظریه‌پردازان مکتب رمانتیسم، به‌خصوص ژان ژاک روسو استفاده شده‌است. رویکرد این پژوهش بین‌رشته‌ای و روش آن تحلیل محتوای کیفی از نوع مضمونی، که نخست به‌شیوۀ قیاس به‌ردیابی مفاهیم ملاحظات نظری پرداخته که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به‌نظم‌مندی طبیعت اشاره کرد که در اشعار سپهری حضور پررنگی دارد. دوم به‌شیوۀ استقرا، مفاهیم و مقولاتی را که در پیوند با رابطۀ انسان و طبیعت بوده و در ملاحظات نظری نیامده، استخراج شده‌است. با تکیه بر این دو منطق پژوهشی و کاربست روش تحلیل محتوای مضمونی دو سازۀ مفهومی «طبیعت‌گرایی» و «دگردیسی رابطۀ انسان و طبیعت» به­دست آمد که بین اشعار سپهری و اخوان ثالث مشترک است، اما هر کدام تلقی خاص خود را نسبت به این مفاهیم دارند. وجه ممیزۀ اشعار سپهری در این مورد توجه به‌تمامی عناصر طبیعی و ارجح ‌ندانستن یکی بر دیگری یا به‌عبارت روشن‌تر، اهمیت به «کلیت طبیعت» و در اشعار اخوان ثالث، «هم‌سرنوشتی انسان و طبیعت» است. گذشته از این، نوع مواجهه سپهری و اخوان ثالث با طبیعت، در تضاد با زمانۀ آن‌ها و در تقابل با گفتمان حاکم و اندیشۀ پیشرفت مسلط بر آن قراردارد.

کلیدواژه‌ها

آدورنو، تئودور و ماکس هورکهایمر (1389)، دیالکتیک روشنگری، قطعات فلسفی، ترجمه مراد فرهادپور و امید مهرگان، تهران: انتشارات گام نو.
آشوری، داریوش (1377)، شعر و اندیشه، ویرایش دوم، تهران: نشر مرکز.
آل‌احمد، جلال (1384)، ارزیابی شتاب‌زده، تهران: انتشارات فردوس.
اخوان ثالث، مهدی (1363)، از این اوستا، تهران: انتشارات مروارید.
اخوان ثالث، مهدی (1387)، زمستان، در: آن‌گاه پس از تندر، منتخب هشت دفتر شعر، تهران: انتشارات سخن.
اخوان ثالث، مهدی (1390)، آخر شاهنامه. در: گزینه اشعار، تهران، انتشارات مروارید.
ارشاد، فرهنگ (1394)، کندوکاوی در جامعه‌شناسی ادبیات، تهران: نشر آگه.
ببی، ارل (1394)، روش‌های تحقیق در علوم‌اجتماعی، ترجمه رضا فاضل. ج 2. تهران: انتشارات سمت.
براهنی، رضا (1371)، طلا در مس، در شعر و شاعری، تهران: ناشر: مولف.
برلین، آیزایا (1385)، ریشه‌های رمانتیسم، ترجمه عبدالله کوثری، تهران: نشر ماهی.
برونوفسکی، ج و ب. مازلیش (1383)، سنت روشنفکری در غرب، از لئوناردو تا هگل، ترجمه لیلا سازگار، تهران: نشر آگه.
دورکیم، امیل (1397)، مونتسکیو و روسو، پیشگامان جامعه‌شناسی، ترجمه یونس اکبری و مسعود زمانی‌مقدم، تهران: نشر تیسا.
دیلینی، تیم (1394)،  نظریه‌های کلاسیک جامعه‌شناسی، ترجمه بهرنگ صدیقی و وحید طلوعی، تهران: نشر نی.
راهی، فاطمه و یدالله بهمنی ‌مطلق (1394)، «ابر در اشعار اخوان ثالث و منوچهری دامغانی»، هشتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، تهران، پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی، ص 347-360.
رفیع، مهدی (1394)، مساحت احساس، سهراب سپهری و هنر عرفانی در جهان معاصر، تهران: نشر نی.
روسو، ژان ژاک (1380)، امیل، رساله‌ای در باب آموزش و پرورش، ترجمه غلام‌حسین زیرک‌زاده، ویرایش جدید، تهران: انتشارات ناهید.
روسو، ژان ژاک (1395)، قرارداد اجتماعی، ترجمه مرتضی کلانتریان، تهران: نشر آگه.
سپهری، پریدخت (1378)، سهراب، مرغ مهاجر، تهران: انتشارات طهوری.
سپهری، سهراب (1384الف)، صدای پای آب، در: هشت کتاب، تهران: انتشارات طهوری.
سپهری، سهرب (1384ب)، حجم سبز، در: هشت کتاب. تهران: انتشارات طهوری.
سپهری، سهراب (1389)، اتاق آبی، تهران: انتشارات مرز فکر.
سعید، ادوارد (1389)، شرق‌شناسی، ترجمه عبدالرحیم گواهی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سیدحسینی، رضا (1387)، مکتب‌های ادبی. ج1. تهران: انتشارات نگاه.
شاملو، احمد (1385)، دربارۀ هنر و ادبیات، گفت­وگوی ناصر حریری با احمد شاملو، تهران: انتشارات نگاه.
شاملو، احمد (1390)،  ابراهیم در آتش، در: شعر شاملو از آغاز تا امروز، شعرهای برگزیده، تفسیر و تحلیل موفق‌ترین شعرها، به‌کوشش محمد حقوقی، تهران: انتشارات نگاه.
شایگان، داریوش (1384)،  لحظه‌ای در واحه، در: واحۀ زمردین، مجموعه اشعار سهراب سپهری، تهران: نشر هرمس.
شایگان، داریوش (1395)، در جست‌وجوی فضاهای گم‌شده، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391)، حالات و مقامات م. امید، تهران: انتشارات سخن.
فرهادی، مرتضی (1371)، «انواع باران در فرهنگ و گویش «سیرجان» و چند شهر پیرامون آن»، مجله دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی باهنر کرمان، شماره 2، بهار 1371، ص 62-80.
فرهادی، مرتضی (1390)، «بحران محیط‌زیست در ایران و لزوم بازنگری به‌دانش‌های مردمی و راه‌کارهای فرهنگ ملی»، کتاب ماه علوم‌اجتماعی، شماره 41، مرداد 1390، ص 16-31.
فشاهی، محمدرضا (1356)، بحران جهان و بحران رمانتیسم. تهران: انتشارات گوتنبرگ.
فولادوند، عزت‌الله (1387)، از چهره‌های شعر معاصر، اخوان، شاملو، سپهری، شفیعی کدکنی و ... . تهران: انتشارات سخن.
کاسیرر، ارنست (1374)، روسو، کانت، گوته. ترجمه حسن شمس‌آوری و کاظم فیروزمند. تهران: نشر مرکز.
کاسیرر، ارنست (1378)، مسئله روسو، ترجمه حسن شمس‌آوری، تهران: نشر مرکز.
کریمی حکاک، احمد (1369)، «اخوان در تداوم سنت‌ها»، ترجمه فرامرز سلیمانی، ماهنامه فرهنگی هنری کلک. شماره 6، شهریور 1369، صفحات: 60 تا 62.
لنگرودی، شمس (1377)، تاریخ تحلیلی شعر نو. ج 3. تهران: نشر مرکز.
مارکس، کارل (1393)، هجدهم برومر لوئی بناپارت، ترجمه باقر پرهام. تهران: نشر مرکز.
محمدی، ابراهیم، عبدالرحیم حقدادی و مرضیه ماهوکی (1389)، «نمادهای طبیعت در شعر اخوان و بدر شاکر السیاب»، نخستین همایش ملی ادبیات فارسی و پژوهش‌های میان‌ رشته‌ای، بیرجند: دانشگاه بیرجند.
مختاری، محمد (1372)، انسان در شعر معاصر یا درک حضور دیگری، تحلیل اشعار نیما، شاملو، فروغ و اخوان، تهران: انتشارات توس.
مرادی، محمدعلی (1393)، خرد و باغ ایرانی، قابل دسترسی در: www.phalsafe.com
مرادی، محمدعلی (1397)، تفکر در تنگنا، جستارهایی در علوم‌ فرهنگی، به‌کوشش رضا نساجی، تهران: نشر نقد فرهنگ.
مسکوب، شاهرخ (1387)، قصه سهراب و نوشدارو، در: اقلیم حضور، یادنامه شاهرخ مسکوب. به‌کوشش علی دهباشی، تهران: نشر افکار.
نقیب‌زاده، میرعبدالحسین (1374)، فلسفۀ کانت، بیداری از خواب دگماتیسم، بر زمینۀ سیر فلسفۀ دوران نو. تهران: انتشارات آگاه.
نولان، پاتریک و گرهارد لنسکی (1391)، جامعه‌های انسانی، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی کلان، ترجمه ناصر موفقیان، تهران: نشر نی.
یوسفی، غلام‌حسین (1387) ، زمستان امید، در: آن‌گاه پس از تندر، تهران: انتشارات سخن.
 
Allen,b & Reser,d (1990), Content analysis in library and information science research. Library & informati on science research, 12(3) , 251-260.
Mayring, p.(2000), Qualitative content analysis. From: qualitative social research.
Minichiello, v. , Aroni, r, Timewell, e. , & Alexander, l.(1990), In-depth interviewing: researching people. Hong kong: longman Cheshire.