نوع مقاله : علمی
نویسندگان
1 استادیار گروه آموزشی جامعه‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران (نویسنده مسئول) h.k.noori@gmail.com
2 فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد دانشگاه گیلان، دانشکده علوم انسانی، رودسر Bashardoust.m@gmail.com
3 استادیار گروه آموزشی جامعه شناسی دانشگاه گیلان، ایران hmosavi@guilan.ac.ir
10.22034/jsi.2020.244002
چکیده
دولت آل‌بویه به‌دلیل تقید به آیین تشیع و نگاه مداراگرایانه نسبت به دیگر ادیان جامعه از جایگاه ویژه در تاریخ اجتماعی ایران برخوردار است. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که «الگوی تاریخی رابطه دین و دولت در ایران عهد آل‌بویه از چه منطق نظری پیروی می‌کند؟». در راستای این هدف، از روش مطالعه موردی و روش گردآوری اطلاعات اسنادی برای تطبیق الگوی مبتنی بر تجربه تاریخی با الگوهایی نظری طراحی‌شده‌ای استفاده می‌شود که شامل شش وجه قیصرپاپیسم، پاپ‌قیصریسم، دولت‌سالاری، روحانی‌سالاری، سکولاریسم و لائیسیسم است. با نمایش مصادیق واقعی هر یک از الگوهای نظری در دوره فرمانروایی حکمرانان آل‌بویه، سه دوره تهاجم، توازن و تدافع استنتاج شد که طی آن در دوره تهاجم شاهد تأسیس الگوی دولت‌سالاری، دوره توازن شاهد تثبیت الگوی دولت‌سالاری و دوره تدافع شاهد گذار از الگوی دولت‌سالاری به الگوی روحانی‌سالاری هستیم.
کلیدواژه‌ها
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن (١٣٧١)، الکامل فی التاریخ، مترجم: عباس خلیلی، تهران: علمی.
ابن‌بابویه، ابوجعفر محمد (1405ق)،کمال‌الدین و تمام‌النعمه، قم: مؤسّسه النشر الإسلامی.
ابن‌بلخی (1385)، فارس‌نامه، تصحیح گای لیسترنج و رینولد الن نیکلسون، تهران: اساطیر.
ابن‌بغدادی، عبدالقادر (1367)، الفرق بین‌الفرق، برگزیده محمد جواد مشکور، تهران: اشرافی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن (1358ق)، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و‌الامم، حیدرآباددکن: دایرةالمعارف العثمانیة.
ابن‌حر عاملی، محمد (1409)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل‌البیت.
ابن‌حموی، یاقوت (1380)، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران: میراث فرهنگی کشور.
ابن حوقل، ابوالقاسم محمد (1366)، ایران در صوره الارض، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
ابن‌خلدون (1364)، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: علمی فرهنگی.
ابن خلکان، شمس‌الدین احمد (1364)، وفیات الاعیان و ابناء الزمان، قم، منشورات الشریف الرضی.
ابن‌شابُشتی، ابوالحسن علی (1951)، الدیارات، تحقیق کورکیس عوّاد، بغداد: مطبعة المعارف.
ابن‌صابی، ابواسحاق (1973)، التاجی اخبار‌الدوله الدیلمیه، ویلفردو مادلونگ، الألمانی للأبحاث الشرقیه.
ابن‌صابی، ابوالحسن (1364)، رسوم دارالخلافه، ترجمه رضا شفیعی کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن قفطی، جمال‌الدین ابوالحسن علی (1347)، تاریخ الحکماء، بهین دارایی، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌طقطقی، محمدبن علی (1384)، تاریخ فخری، ترجمه وحید گلپایگانی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌مسکویه، ابوعلی (1380)، تجارب‌الامم و تعاقب‌الامم، تصحیح ابوالقاسم امامی، تهران: دارسروش.
ابن‌ندیم، اسحاق بن محمد (1366)، الفهرست، تهران: مروی.
ابن‌همدانی، محمد بن عبدالملک (1961)، تکلمة تاریخ الطبری، یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة.
ازکیا، مصطفی (1382)، روش‌های کاربردی تحقیق، تهران: کیهان.
اسکات، جولی و هال، آیرین (1382)، دین و جامعه شناسی، ترجمه افسانه نجاریان، تهران: رسش.
اشپولر، برتولد (1377)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، تهران: علمی فرهنگی.
الهامی، داود (1379)، «اوضاع دینی مملکت اسلامی در عهد آل‌بویه»، درسهایی از مکتب اسلام، شماره 7، سال40؛ صص 27-16.
الیاده، میرچاه (1372)، دین‌پژوهی، ترجمه بهاءالدین‌خرّمشاهی، تهران: مطالعات و‌تحقیقات فرهنگی.
ایدرم، حسن (1376)، «نقش دین در استقرار و هدایت دولت»، قبسات، دوره دوم، شماره 4: 41.
ایمانى‌فر، محمد (1389)، تاریخ تحولات سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى در دوره آل‌بویه، قم: چاپ قلم.
باربیه، موریس (1384)، دین و سیاست در اندیشه مدرن، ترجمه امیر رضایى، تهران: قصیده سرا.
بلیکی، نورمن (1390)، طراحی پژوهش‌های اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: نی.
بنونیست، امیل (1354)، دین ایرانى، ترجمه بهمن سرکاراتى، تهران: بنیاد فرهنگ ایرانى.
بهزادى، رقیه (1382)، آریاها و ناآریاها در چشم انداز کهن تاریخ ایران، تهران: طهوری.
بیرونی، ابوریحان (1363)، آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
بیکر، ترز . ال (1377)، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: سروش.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ (1354)، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
پوراحمدی، حسین (1382)، «نقش حکومت ایرانی آل‌بویه در برپایی مراسم شیعه در عراق»، گزارش گفتگو، ش14: 63-56.
ثعالبی، عبدالملک (1352ق)، یتیمةالدهر، بیروت: دارالکتاب العربی.
حسن، ابراهیم حسن (1357)، تاریخ سیاسی اسلام، ج3، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: جاویدان.
حقیقت، سید صادق (1383)، «گونه‌شناسی ارتباط دین و سیاست در اندیشه سیاسی شیعه»، نامه مفید، قم، شماره44.
خضری، سید احمد رضا (1378)، تاریخ خلافت عباسی: از آغاز تا پایان آل‌بویه، تهران: سمت.
خواندمیر، (1317)، دستورالوزرا، تهران: اقبال.
خوانساری اصفهانی، محمد باقر (1356)، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
خسروپناه، عبدالحسین (1382)، انتظارات بشر از دین، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
داورسون، داوود (1381)، دین و سیاست در دولت عثمانی، ترجمه: منصوره حسینی و داود وفایی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دورانت، ویل(1371)، لذات فلسفه، ترجمه عبّاس زریاب، تهران، شرکت سهامى.
رابرتسون، رولند (1366)، «دین و دولت در چشم اندازی مقایسه‌ای»، ترجمه علیرضا شجاعی‌زند، علوم سیاسی، دانشگاه باقر العلوم، زمستان، شماره 12، صص 229-219.
رانسفیلد، پیتر (1383)، «دنیوی شدن: مسایل و دیدگاهها»، در دنیوی شدن در بوته نقد، محمد رضا زمردی، رشت: حق شناس، صص 82-55.
ژیلسون، اتیل (1371)، عقل و وحی در قرون وسطی، مترجم: شهرام پازوکی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سیاسی.
ساروخانی، باقر (1386)، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: سمت.
ساعی، علی (1391)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: سمت.
شجاعی‌زند، علیرضا (1376)، «تعامل‌های دین و دولت»، قبسات، دوره دوم، ش 4، صص30-28.
شوشتری، قاضی نورالله (1354)، مجالس المؤمنین، ج1، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
شیبی، کامل مصطفی (1374)، تشیع و تصوف، ترجمه؛ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
صابی، ابواسحاق ابراهیم بن هلال (1973)، التاجی اخبار الدوله الدیلمیه ( در اخبار ائمه زیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان)، ویلفردو مادلونگ، العمهد الألمانی للأبحاث الشرقیه.
صابی، هلال بن مُحسن (1958)، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، قاهره: عبدالستار احمد فراج.
صفا، ذبیح‌الله (1342)، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.
صفا، ذبیح اللَّه (1371)، تاریخ ادبیات ایران، تلخیص محمد ترابی، تهران: بدیهه.
طباطبایی، سید جواد (1383)، زوال اندیشه سیاسی در ایران، تهران: کویر.
عبدالرزاق، محیی‌الدین (1373)، شخصیت ادبی سید مرتضی، ترجمه جواد محدثی، تهران: امیرکبیر.
فرای، ریچارد (1373)، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران: سروش.
فردوسى، ابوالقاسم (1369)، شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران: سخن.
فقیهی، علی اصغر (1357)، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، رشت: صبا.
فیلالی انصاری، ع (1380)، اسلام و لائیسیته، ترجمه امیر رضایی، تهران، قصیده.
قادری، حاتم (1378)، اندیشه‌هایی دیگر، تهران: بقعه.
قدیانی، عباس (1379)، فرهنگ جامع تاریخ ایران، تهران: آرون.
لاکمن، توماس (1383)، «دین و هویت شخصی در جامعه مدرن»، در دنیوی شدن در بوته نقد، محمد رضا زمردی، رشت: حق شناس، صص 96-83.
کبیر، مفیزالله (1381)، آل‌بویه در بغداد، مترجم مهدی افشار، تهران: رفعت.
کدیور، محسن (1376)، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران: نی.
کرسول، جان دبلیو (1373)، طرح پژوهش: روش‌های کیفی، کمی و ترکیبی، ترجمه علیرضا کیامنش و مریم دانای طوسی، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
کرمر، جوئل (1375)، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، ترجمه: سعید حنایی کاشانی، تهران: دانشگاهی.
کریستن‌سن، آرتور (1375)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمى، تهران: دنیاى کتاب.
گاهن، کلود (1363)، «ایران در عصر آل‌بویه»، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه (تاریخ کمبریج)، ترجمة حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
مادلونگ، ویلفرد ( 1377)، فرقه‌های اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
ماسه، هانرى و رنه گروسه (1336)، تاریخ تمدن ایران، ترجمه جواد محیى، تهران: گمرتمبرگ.
متحده، روی پرویز (1388)، اوضاع اجتماعی در دوره آ ل‌بویه؛ وفادارى و رهبرى در جامعه اسلامى سده‌هاى نخستین، ترجمه محمدرضا مصباحی و علی یحیایی، مشهد: خانه آبی.
متز، آدام (1354)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا دکاوتی، تهران: امیرکبیر.
محمدی، ذکرالله و انصاری، سمیه (1392)، «عوامل تضعیف دیوانسالاری آل بویه و نقش آن در انحطاط حکومت»، خرد نامه، شماره 1، بهار و تابستان 88-67.
مستوفی، حمدالله (1380)، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، ابوالحسن (1374)، مروج‌الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، علمی و فرهنگی.
مسکویه رازی، ابوعلی (1376)، تجارب‌الامم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: توس.
مقدسی، شمس‌الدین (1363)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: کومش.
مقریزی، تقی‌الدین احمد (1427ق)، السلوک، قاهره: لجنة تألیف والترجمة والنشر.
معین، محمد (1367)، آیین آریاییان پیش از ظهور زرتشت، به‌کوشش مهدخت معین، تهران: معین.
مؤلف مجهول (1318)، مجمل التواریخ و القصص، تصحیح ملک الشعراى بهار، تهران: کلاله خاور.
نیبرگ، هنریک ساموئل (1359)، دین‌هاى ایران باستان، ترجمه نجم الدین غیاث آبادى، تهران: مرکز ایرانى مطالعه فرهنگ‌ها.
واعظی، احمد (1378)، حکومت دینی: تأملی در اندیشة سیاسی اسلام، قم: مرصاد.
ویدن‌گرن، گئو (1377)، دین‌هاى ایران، ترجمه منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهانه ایده.
هرودوت (1393)، تواریخ، ترجمه وحید مازندرانى، تهران: دنیای کتاب.
همیلتون، ملکلم (1377)، جامعه‌شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: تبیان.
هندوشاه نخجوانی (1344)، تجارب سلف، به تصحیح عباس اقبال: مطبعه فردین.
یارشاطر، احسان (1356)، «آل‌بویه»، دانشنامه ایران و اسلام، ج1، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
یین، رابرت. کی (1376)، طرح تحقیق و روش‌های موردپژوهی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: آینده پویان.
Busse, Herbert (1969), Chalif und Grosskonig, Die Buyiden in Iraq (945-1055), Beirut.
Donohue, John J (2003), The Buwayhid Dynasty in Iraq , Leiden: E. J. Brill.
Gorski, Philip S. (2000), “Historicizing the Secularization Debate”, in American Sociological Review, vol. 65 (February: 136-167).
Hachmeier, Klaus u (2002), "Private Letters, Official Correspondence: Buyid Insha as a Historical Source", Journal of Islamic studies,, Volume 13, Issue 2, May 2002, Pages 125–154.
)