نوع مقاله : علمی
نویسندگان
1 دانش آموخته دکتری جامعه شناسی
2 عضو هیأت علمی گروه جامعهشناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
10.22034/jsi.2020.244318
چکیده
گاه برخی مفاهیم از فرط استفاده در حوزه‌های مختلف، کشسانشده و قدرت توضیحدهندگی خود را از دست می‌دهند و بهجای توضیح واقعیت، خود به حجاب واقعیت تبدیل میشوند. درباره مفهوم بنیادگرایی چه میتوان گفت؟ آیا این مفهوم، توضیحدهنده آنچه که بنیادگرایی خوانده میشود، است یا باید از مفاهیم جایگزین استفاده نمود؟ آیا مفهوم بنیادگرایی را خارج از خاستگاه آن که آمریکای پروتستانِ قرن بیستم است میتوان بهکار برد؟
در پاسخ به این سوالات، دو گروه موافق (قائلان به کفایت مفهوم بنیادگرایی) و مخالف (قائلان به عدم کفایت) وجود دارند. لارنس، ریزبروت، آلتمیر، سامرز، شوارتز و لیندلی جزء دسته اول و از معتقدان به تعریف بنیادگرایی بر اساس تشابهات در ادیان و فرهنگهای مختلف هستند. در مقابل، قائلان به عدم کفایت مانند روتون، هانتر، سعید، بروینسن و فریدمن منتقد استفاده از بنیادگرایی در سایر فرهنگها و ادیان بوده و بهدنبال جعل معادل برای این مفهوم هستند.
یکی از این فرهنگها و ادیان، جهان اسلام و دین اسلام است. کاربرد اصطلاح بنیادگرایی در زمینه اسلامی چگونه ارزیابی میشود؟ و چه معادلهایی را برای بنیادگرایی در جهان اسلام میتوان پیشنهاد داد؟ جهت پاسخ به این سوال با 18 متخصص، مصاحبه بهعمل آمده و از خلال تحلیل محتوای این مصاحبهها مفاهیم نصگرایی، افراطگرایی، اصولگرایی، اسلامیسم، رادیکالیسم و جزمگرایی بهعنوان معادلهای بنیادگرایی اسلامی بهدست آمده که پس از نقد و بررسی آنها سه مفهوم «سلفی جهادی»، «نصگرایی جهادی» و «نصگرایی تکفیری»
بهعنوان معادلهای کم و بیش نزدیک به بنیادگرایی اسلامی، پیشنهاد گردیدهاند.
کلیدواژه‌ها
.- - ------روا، اولیویه (1387)، اسلام جهانی شده، ترجمه حسن فرشتیان، قم: موسسه بوستان کتاب.
ابوزید، نصر حامد (1394)، اندیشه و تکفیر (یک گفتگوی بلند)، ترجمه محمد جواهرکلام، تهران: نگاه معاصر.
اسپوزیتو، جان و جان وال (1393)، جنبشهای اسلامی معاصر (اسلام و دموکراسی)، ترجمه شجاع احمدوند، تهران: نشر نی، چاپ اول، 1389.
افشاری‌راد، داود (1391)، "دلایل سیاست سرکوبگرانه در قبال شیعیان عربستان سعودی با رویکرد بنیادگرایی اسلامی"، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشکده علوم‌سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
آشوری، داریوش (1351)، دانشنامه سیاسی، تهران: نشر مروارید.
برگر، پیتر ال (1380)، افول سکولاریزم، دین خیزشگر و سیاست جهانی، ترجمه افشار امیری، تهران: نشر پنگان.
بقالی، هاوژین (1389)، " بررسی ساز و کارهای تاثیرگذار دین بر هویت اجتماعی کردها (مطالعه موردی: سلفیسم در کردستان)"، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده علوم اجتماعی و اقتصاد دانشگاه الزهرا.
حاجیهاشمی، مرضیه و علیمحمد حاضری (1393)، شناخت مؤلفههای بنیادگرایی دینی در ایران با رویکرد بومی، مجله جامعهشناسی ایران، دوره 15، تابستان 1393، شماره 2، 125-87.
حنایی کاشانی، محمد سعید (1381)، مقدمه کتاب آزادی بیان در اسلام (مجموعه مقالات)، تألیف محمدهاشم کمالی، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: قصیده سرا.
درویشی، هادی و احمد رضایی (1399)، در معنا و شاخصهای بنیادگرایی اسلامی، تهران: فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره 16، زمستان 1399، شماره 6، 70-91.
دکمجیان، هرایر (1366)، اسلام در انقلاب، جنبشهای اسلامی در جهان عرب (بررسی پدیده بنیادگرایی اسلامی)، ترجمه حمید احمدی، تهران: انتشارات کیهان.
دمنت، پیتر آر. (1390)، بنیادگرایی، جهان اسلام و نظم بین الملل، ترجمه محمود سیفی پرگو، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
رمضان، طارق (1386)، مسلمانان غرب و آینده اسلام، ترجمه امیر رضایی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
روا، اولیویه (1378)، تجربه اسلام سیاسی، ترجمه محسن مدیر شانهچی و حسین مطیعی امین، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
روتون، میلس (1389)، بنیادگرایی، ترجمه بیژن اشتری، تهران: نشر افکار.
زرجینی، رسول (1395)، "افراطگرایی شیعی (مطالعه موردی هیأت دیوانگان حسین (ع) کاشان)"، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده علوم اجتماعی.
زیلبرشتاین، لاورنس یت (1389)، رویکرد مقایسهای بر بنیادگرایی یهودی، مذهب، ایدئولوژی، بحران مدرنیته، ترجمه شجاع احمدوند، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
سعید، بابی (1379)، هراس بنیادین، اروپای مدرن و ظهور اسلام گرایی، ترجمه غلامرضا جمشیدیها و موسی عنبری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شاکری، غلامرضا (1385، "تحلیل جامعهشناختی پدیده بنیادگرایی اسلامی در کشور مصر در دو دهه اخیر"، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده روانشناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
شرابی، هشام (1380)، پدرسالاری جدید، نظریهای در باب تغییرات تحریفشده در جامعه عرب، ترجمه سید احمد موثقی، تهران: انتشارات کوی.
شرفی، عبدالمجید (1397)، انسان و اسلام سپید، ترجمه سمیه سادات طباطبایی، تهران: نشر نگاه معاصر.
طلوعی، محمود (1390)، فرهنگ جامع سیاسی، تهران: نشر علم، چاپ چهارم.
العطاس، فرید (1388)، ریشههای بنیادگرایی در جنوب شرق آسیا، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
علوی، سید محمد حسین (1385)، روششناسی علم کلام، مجله معارف عقلی، شماره 3، 114-91.
عنایت، حمید (1356)، سیری در اندیشه سیاسی غرب، تهران: نشر امیرکبیر.
عنایت، حمید (1362)، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران: انتشارات خوارزمی.
غفاری، حسین (1395)، نقد و نظری بر بنیادگرایی دینی (مقدمهای انتقادی بر تفسیرهای مدرن غربی)، تهران: انتشارات حکمت.
غلامی، نجفعلی (1393)، بنیادگرایی، تهران: نشر معارف و کانون اندیشه جوان.
فراستخواه، مقصود (1373)، سرآغاز نواندیشی معاصر، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، 1388.
قجری، حسینعلی (1387)، "تحلیل گفتمان تکوین بنیادگرایی شیعی و چرایی هژمونیکشدن آن در ایران"، رساله دکتری، تهران: دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
کپل، ژیل (1366)، پیامبر و فرعون (جنبشهای نوین اسلامی در مصر)، ترجمه حمید احمدی، تهران: انتشارات کیهان.
مطهری، مرتضی (1396)، مجموعه آثار، جلد 6، تهران: انتشارات صدرا.
مهاجرانی، مجید (1387)، "بروز بنیادگرایی اسلامی اهل سنت در خاورمیانه با تأکید بر گذار از سنت به مدرنیته (عربستان سعودی، پاکستان و افغانستان)"، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
وین دیویس، مریل (1385)، داروین و بنیادگرایی مسیحی، ترجمه شعله آذر، تهران: نشر چشمه.
هیوود، اندرو (1386)، درآمدی بر ایدئولوژیهای سیاسی: از لیبرالیسم تا بنیادگرایی دینی، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
Altemeyer, Bob and Bruce Hunsberger (2004), A revised religious fundamentalism scale: The short and sweet of it, International Journal for the Psychology of Religion, 14(1), pp: 47–54.
Altemeyer, Bob R (2003), Why do religious fundamentalists tend to be prejudiced? International Journal for the Psychology of Religion, 13(1), pp: 7–28.
Antoun, RT (2008), Understanding fundamentalism: Christian, Islamic, and Jewish movements. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
Apple, MW )2001), Bringing the world to God: education and the politics of authoritarian religious populism, Discourse, 22, pp:149- 1722.
Bartkowski, JP (2004), The Promise Keepers: Servants, Soldiers, and Godly Men, New Brunswick, NJ: Rutgers Univ. Press.
Ben-Dor, Gabriel and Ami Pedahzur (2004), The Uniqueness of Islamic Fundamentalism and the Fourth Wave of International Terrorism Religious Fundamentalism and Political Extremism, In book: Religious Fundamentalism and Political Extremism, Editors: Leonard Weinberg & Ami Pedahzur, london: Frank Cass Publishers.
Bendroth, ML )1999), Fundamentalism and the family: gender, culture, and the American profamily movement, J. Women's Hist, 10, pp: 35-54.
Bruinessen, Martin van (1995), Muslim Fundamentalism: Something to be Understood or to be Explained Away?, Islam and Muslim Christian Relations, vol. 6, no. 2, pp: 157-71.
Coreno, T )2002), Fundamentalism as a class culture, Sociol, Relig, 63, pp: 335-360
Darnell, A and DE, Shcrkat )1997), The impact of Protestant fundamentalism on educational attainment, Am. Sociol. Rev, 62, pp: 306-315.
Doktor, T (2002), Religious fundamentalism, Res. Soc. Sei. Study Religion, 13, pp: 205-219.
Ellison, CG & JP, Bartkowski and ML, Segal (1996), Do conservative Protestant parents spank more often? Further evidence from the national survey of families and households, Soc. Sei. Q, 77, pp: 663-673.
Emerson, MO and CS, Smith (2000), Divided by Faith: Evangelical Religion and the Problem of Race in America, New York: Oxford.
Freedman, Lynn P (1996), The Challenge of Fundamentalisms, Reproductive Health Matters, 4, No. 8, pp: 55–69.
Gallagher, SK (2003), Evangelical Identity and Gendered Family Life, New Brunswick, NJ: Rutgers Univ. Press.
Ghorbani, Nima & Zhuo Job Chen & Fatemeh Rabiee and PJ Watson (2019), Religious fundamentalism in Iran: Religious and psychological adjustment within a Muslim cultural context, Archive for the Psychology of Religion, 00 (0), pp: 1-16.
Gribbins, Theta & Brian Vandenberg (2011), Religious Fundamentalism, the Need for Cognitive Closure and Helping, The International Journal for the Psychology of Religion, N. 21, pp:106–114.
Hoodfar, H (1996), Bargaining with fundamentalism: women and the politics of population control in Iran, Reprod. Health Matters, 8, pp:30- 40.
Hunter, ShireenT (1986), Islamic Fundamentalism: What it really is and why it frightens the west, SAIS Review, Volume 6, Number 1, pp: 189-200.
Kashyap, Ridhi & Valerie A. Lewis (2012), British Muslim youth and religious fundamentalism: a quantitative investigation, Ethnic and Racial Studies, First Article, pp: 1- 24.
Lauziere, Henri (2010), The Constructiov of Salafiyya: Reconsidering Salafism from the Perspective of Conceptual History, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press (CUP). 42, pp: 369- 389.
Lawrence, Bruce B. (1989), Defenders of God: The fundamentalist reach against the modern age, San Francisco: Harper & Row.
Lehrer, EL )1999), Religion as a determinant of educational attainment: an economic mic perspective, Soc. Sei. Res. 28, pp: 358-379.
Martin E.Marty and R.Scott Appleby (1991), Fundementnlism observed Chicago: University of Chicago press, chap.15.
Moaddel, Mansoor and Stuart A. Karabenick (2013), Religious Fundamentalism in the Middle East: A Cross-National, Inter-Faith, and Inter-Ethnic Analysis, Leiden: Brill.
Moaddel, Mansoor, Stuart A. Karabenick (2019), Religious Fundamentalism in Eight Muslim‐Majority Countries: Reconceptualization and Assessment, Journal for the Scientific Study of Religion, 00(0), pp:1–31.
Razaghi, Mohammad & Hasan Chavoshian and Hamid Ebadollahi Chanzanagh (2020), Religious fundamentalism, individuality, and collective identity: A case study of two student organizations in Iran, Critical Research on Religion, 0(0), pp: 1-16.
Riesebrodt, Martin (1993), Pious passion: The emergence of modern fundamentalism in the United States and Iran, edited by Don Reneau, Berkeley: University of California Press.
Schwartz, Jonathan P. and Lori D. Lindley (2005), Religious fundamentalism and attachment: Prediction of homophobia, International Journal for the Psychology of Religion 15(2), pp: 145–157.
Srinivasan, B )2004), Religious fundamentalism, community disintegration and violence against women: All issues are women's issues, Social. Democr, 18, pp: 135- 149.
Summers, Frank (2006), Fundamentalism, psychoanalysis, and psychoanalytic theories. Psychoanalytic, Review 93(2), pp: 329–353.
Toth, J )2003), Islamism in southern Egypt: a case study of a radical religious movement. Int. J. Middle East Study, 35, pp: 547-572.
Webster Marrian (2015), Definition of Extremism, Merrian- Webster Dictionary, Retrieved 4 December 2015.
)