نویسندگان

1 دانشجوی دکترا دانشگاه آزاد واحد تهران شمال

2 رئیس دانشگاه پیام نور استان کردستان

3 دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، گروه علوم اجتماعی

/10.22034/jsi.2021.538957.1476

چکیده

مقدمه: پرسش اساسی مطالعه حاضر پیرامون واکاوی مفهوم دولت مدرن در اندیشه‌های متفکران دوره قاجار و  نوع نگاه هنجاری آن‌ها در زمینه تعریف محدوده و چارچوب دولت مدرن مدون شده است.
هدف و روش: مطالعه حاضر در چاچوب جامعه‌شناسی تاریخی مبتنی بر شناسایی روندهای موجود دولت‌سازی در دوره قاجار و عرصه سیاسی-اجتماعی در آن دوره، درصدد بررسی ساختمان ذهنی-فکری روشنفکران ایرانی دوره قاجار پیرامون دولت و سیاست در هنگامه کشاکش اولیه میان سنت و مدرنیته برآمده است.
یافته: تحلیل مستندات موجود حاکی از آن است که توفیق در اقداماتی چون حذف گروه‌های مخالف و مرکزیت بخشی به قدرت، نوسازی دستگاه دیوان یا اصلاح ساختار ارتش، و حتی قرار گرفتن در مدار نظام اقتصاد جهانی، به خودی خود نمی‌توانست به تکوین دولت مدرن در ایران عصر قاجار بیانجامد؛ در مقابل موضوع سرزمینی‌شدن (مرزهای مشخص) و انباشت سرمایه در تأمین منابع مالی، از محوریت اساسی برخوردار بودند. همچنین، از میان روشنفکران منتسب به عصر مشروطه، میرزا ملکم خان با تأکید بر انحصار قدرت و کنترل ابزار اجبار، استقرار دستگاه دیوان کارآمد، تجدید ساختار ارتش، لزوم وحدت ملی و مهیا ساختن شرایط تولید و انباشت سرمایه، تصور روشن و جامع‌تری از ماهیت، چیستی و کارویژه‌های دولت ارائه داد.
نتیجه: علاوه بر آن، مهمترین نکته در راستای بنیان‌های فکری دولت مدرن در ایران عصر قاجار همپوشانی تفکرات اندیشمندان محوری آن دوره از جمله میرزا ملکم خان با تفکرات متفکرانی مانند چارلز تیلی است که هر دو بر تناسب وضعیت جوامعی مانند ایران (چندفرهنگی-چندقومی) با ساختی از قدرت به نام "دولت ملی" به معنای نوعی دولت مدرن فراگیر به لحاظ فرهنگی-قومی (ایالات متحده و سوئیس) در مقابل "ملت-دولت" به مثابه دولت مبتنی بر ملت واحد (مانند آلمان) تأکید دارند.

کلیدواژه‌ها

احمدی، یعقوب (1399)، بنیان­های فرهنگی سیاست: تاملات نظری، تهران: نشر کویر.
اسکینر، کوئنتین (1392)، بنیادهای اندیشه سیاسی مدرن، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: انتشارات آگاه، جلد دوم.
اسمیت،آنتونی. دی (1383) ناسیونالیسم: نظریه، ایدئولوژی، تاریخ، ترجمه منصورانصاری،تهران: مطالعات ملی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1346)، مرآت البلدان (مرآت البلدان ناصری)، به کوشش پرتو نوری علا و محمدعلی سپانلو، تهران، اسفار.
افضلی، رسول (1382)، آسیبشناسی دولت مدرن در ایران، دانشگاه تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی (مقطع دکتری).
امین‌الدوله، میرزاعلی خان (1370)، خاطرات سیاسی، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، تهران: امبرکبیر، چاپ هشتم.
آبراهامیان، یرواند (1381)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی، چاپ هشتم.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1351)، مقالات، گردآوردۀ باقر مؤمنی، تهران: چاپخانۀ زیبا.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1355)، مقالات فارسی، گردآورنده حمید محمدزاده، تهران: انتشارات نگاه، چاپ اول.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1364)، مکتوبات، مقدمه و تصحیح و تجدید نظر از م. صبحدم، بی جا، انتشارات مرد امروز.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1395)، مکتوبات کمال الدوله، به اهتمام علی اصغر حقدار، بی جا، باشگاه ادبیات.
آدمیت، فریدون (1349)، اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران: انتشارات خوارزمی،چاپ اول.
آدمیت، فریدون (1357)، اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی، تهران: انتشارات پیام، چاپ دوم.
آزاد ارمکی، تقی؛ نصرتی‌نژاد، فرهاد (1389)، تبیین جامعه‌شناختی شکل‌گیری دولت مطلقه در ایران، مجله مسائل اجتماعی ایران، سال اول، شماره 1، صص 7ـ35.
آشتیانی، علی (1367)، جامعه‌شناسی سه دورۀ تاریخ روشنفکری ایران معاصر، فصلنامۀ کنکاش، دفتر 2 و 3.
بامداد، مهدی (1371)، شرح حال رجال ایران، تهران: زوّار، جلد پنجم، چاپ چهارم.
بدیع، برتران؛ بیرن بوم، پییر (1392)، جامعه‌شناسی دولت، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران: نشر قومس، چاپ دوم.
بشیریه، حسین (1394)، موانع توسعۀ سیاسی در ایران، تهران: نشر گام نو، چاپ نهم.
پوجیّ، جانفرانکو (1388)، نظریه‌های تشکیل دولت، مجموعه مقالات «راهنمای جامعه‌شناسی سیاسی»، ویرایش کیت نش و آلن اسکات، ترجمۀ قدیر نصری و محمدعلی قاسمی، تهران: نشر پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی، چاپ اول. 
پوجّی، جانفرانکو (1398)، تکوین دولت مدرن، درآمدی جامعه‌شناختی، ترجمۀ بهزاد باشی، تهران: انتشارات آگه.
تیلی، چارلز (1392) جامعه‌شناسی تحولات تاریخی، ترجمه یعقوب احمدی، تهران: نشر کویر.
راش، مایکل (1391)؛ جامعه و سیاست، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی، ترجمۀ منوچهر صبوری، تهران: انتشارات سمت، چاپ دهم.
راوندی، مرتضی (1359)، تاریخ اجتماعی ایران، شیوۀ حکومت و سازمان سیاسی و اداری بعد از اسلام، تهران: انتشارات امیرکبیر، ج چهارم.
راوندی، مرتضی (1994)، تاریخ اجتماعی ایران، تاریخ فلسفه در ایران، آمریکا، سنخوزه: انتشارات زمانه، ج دهم.
رائین، اسماعیل (1353)، میرزا ملکم خان، زندگی و کوشش‌های سیاسی او، تهران: بنگاه مطبوعاتی صفیعلیشاه.
رضاقلی، علی (1392)، جامعه‌شناسی خودکامگی، تحلیل جامعه‌شناختی ضحاک ماردوش، تهران: نشر نی.
رحمانی زاده دهکردی، حمیدرضا؛ زنجانی، محمدمهدی (1395)، دولت مدرن و خودکامگی، بررسی موردی دولت رضاشاه، فصلنامه دولت پژوهی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال دوم، شماره 6، تابستان 1395: 175ـ212.
سیف، احمد (1373)، اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: نشر چشمه.
شمیم، علی اصغر (1370)، ایران در دورة سلطنت قاجار، قرن سیزدهم و نیمه اول قرن چهاردهم، تهران: نشر مدبر.
ضیاء ابراهیمی، رضا (1396)، پیدایش ناسیونالیسم ایرانی، نژاد و سیاست بی جا سازی، ترجمۀ حسن افشار، تهران: نشر مرکز، چاپ اول.
علوی تبار، علیرضا (1376)، روشنفکران ایرانی، مدرنیته و غرب، ماهنامه کیان، شمارۀ 36.
فاضلی، نعمت الله؛ سلیمانی قره‌گل، هادی (1391)، نقش روشنفکران اواخر دورۀ قاجار در شکل‌گیری نخستین دولت مدرن در ایران، مجله علمی ـ پژوهشی جامعه‌شناسی تاریخی، دورۀ 4، شمارۀ 2، صص، 1ـ45.
قاضی‌مرادی، حسن (1399)، نوسازی ایرانی در عصر مشروطۀ ایرانی، تهران: نشر اختران، چاپ یکم.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1392)، تضاد دولت و ملت، نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران، ترجمۀ علیرضا طیب، تهران: نشر نی، چاپ دهم.
کاظم زاده ایرانشهر، حسین (1363)، مجلۀ ایرانشهر، به کوشش جواد اقبال، تهران: انتشارات اقبال، جلد دوم، چاول.
کرمانی، میرزا آقاخان (1324)، آیینه سکندری، تهران: وزارت معارف، چاپ سنگی.
کرمانی، میرزا آقاخان (بی‌تا ـ الف)؛ صد خطابه، ویراستار محمدجعفر محجوب، بی‌جا، شرکت کتاب.
کرمانی، میرزا آقاخان (بی‌تا ـ ب)؛ سه مکتوب، بی‌جا، بی‌نا(خارج از کشور).
گیدنز، آنتونی (1393)، چشم اندازهای جهانی، ترجمۀ محمدرضا جلایی پور، تهران: طرح نو، چاپ چهارم.
مالشویچ، سنیشا (1396) هویت به مثابه ایدئولوژی، ترجمه یعقوب احمدی، تهران: نشر کویر
مستشارالدوله، یوسف بن کاظم (میرزا یوسف خان) (1386)، رسالۀ موسوم به: یک کلمه، به اهتمام علیرضا دولتشاهی، تهران: نشر بال، چاپ اول.
مستوفی، عبدالله (1384)، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، تهران: زوار، جلد اول، چاپ پنجم.
مکى، حسین (1362)، تاریخ بیست ساله ایران، تهران: نشر ناشر، جلد 6.
ملک‌زاده، مهدی (1363)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی.
ملکم‌خان، میرزا ناظم الدوله (1327)، مجموعۀ آثار، تدوین و تنظیم محیط طباطبایی، انتشارات علمی، تهران: چاول.
ملکم‌خان، میرزا ناظم الدوله (1381)، رساله‌های میرزا ملکم‌خان ناظم الدوله، گردآوری و مقدمه از حجت ا... اصیل، تهران، نشر: نی، چ اول.  
میرسپاسی، علی (1394)، تأملی در مدرنیته ایرانی، ترجمۀ جلال توکلیان، تهران: نشر ثالث، چاپ دوم. 
نفیسی، سعید (1383)، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران: اهورا، چاپ اول. 
نورایی، فرشته (1352)، تحقیق در افکار ملکم خان ناظم الدوله، تهران: انتشارات جیبی، چاپ اول.
وینسنت، اندرو (1394)، نظریه‌های دولت، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نشر نی، چاپ دهم.
هدایت، رضاقلی خان (1339)، روضة الصفای ناصری، قم: خیام و پیروز، ج 10.
هدایت، مهدی قلی (مخبرالسلطنه) (1344)، خاطرات و خطرات (توش‌های از شش پادشاه و گوش‌های از دوران زندگی من)، تهران: زوار.
 
Abrahamian, Ervand (1974), Oriental Despotism: The Case of Qajar Iran, in International Journal of Middle East Studies, volume 5, number 1, pp. 3-31.
Bauman, Z. (1987), Legislators and Interpreters. Cambridge: Polity.
Bluntschli, Johann Kaspar, (2000), The Theory of the State, Ontario, by Batoche Books.
Gellner, Ernest, (1997), Nationalism, London, Weidenfeld & Nicolson.
Giddens, A. (1985), The nation-state and Violence, London, Cambridge, Polity Press, First Edition.
Giddens, A. (1987), Social Theory and Modern Sociology, Stanford University Press, Stanford, California.
Gramsci, A. (1971), Selections from the Prison Notebooks. London: Lawrence and Wishar.
Held, David (1995), The Development of the Modern State, in Formation of Modernity, edited by Stuart Hall &Bram Gieben, Open University, Book I, Chapter II, pp. 71-125. 
Katouzian, Homa (2004), The Short-Term Society: A Study in the Problems of Long-Term Political and Economic Development in Iran, Middle Eastern Studies. Vol. 40. No 1, pp. 1-22
Pierson, Christopher (2004), The Modern State, London, published in the Taylor & Francis e-Library, Second Edition.
Smith, A. D. (1986), State-making and nation-building, in J. A. Hall (ed.) States in History. Oxford: Blackwell.
Tilly, Charles, (1990), Coercion, Capital, and European States, AD 990-1992. Blackwell Publishing, Cambridge MA in Oxford UK.
Wallerstein, Immanuel (1979), The Capitalist Economy, Cambridge, Cambridge University Press.