نویسنده

دانشیار گروه جامعه شناسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

چکیده

سلسله صفویان اوایل قرن شانزدهم (1501م) در ایران مستقر شد. استقرار سلسله صفویه به شکل‌گیری دو حوزه عمومی موازی، همکار و رقیب منجر شد: حوزه عمومی دیوانی و حوزه عمومی روحانیون. علما، مجتهدان و آخوندها با تأسیس حوزه عمومی روحانی در دو عرصه با موفقیت فعال شدند: نهادسازی و تحول نظری. نظریه‌های «حاکم جائر»، «نیابت امام غائب»، «ولایت»، «اجتهاد»، «تقلید» و درنهایت «مرجعیت» از سوئی زمینه نظری را برای تلاش‌های نهادی فراهم کردند و از سوی دیگر سبب افزایش نفوذ علما و مجتهدان در حوزه عمومی جامعه‌ی ایرانی شدند. به این ترتیب زمینه برای طرح نظریه‌های بعدی از قبیل «ولایت‌فقیه» در قرون بعدی فراهم گردید. روش تحقیق در این پژوهش منبعث از رویکرد مفهوم‌سازی رابرت مرتون و روش کار در جامعه‌شناسی جدید تاریخی است. یافته‌های پژوهش نشان داد که روحانیون با طرح نظریه‌های مذهبی شیعی و تلاش برای تأسیس نهادها مناسب با این تحول نظری به تدریج بر حوزه عمومی جامعه ایرانی مسلط شدند و به این ترتیب زمینه برای تحول سنت منفعل به سنت بازتابی از طریق بازتولید ته‌نشست‌های تاریخی فراهم و در نهایت موجبات تأسیس نظام جمهوری اسلامی فراهم گردید. 
 

کلیدواژه‌ها

آزاد ارمکی، تقی؛ امامی، یحیی (1383)، «تکوین حوزه عمومی و گفت‌وگوی عقلانی، بررسی موردی چند تشکل دانشجویی»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره پنجم، شماره 1، 58-89.
آقاجری، هاشم (1395)، مقدمه‌ای بر مناسبات دین و دولت در عصر صفوی، تهران: طرح نو.
آل غفور، سید محمدتقی (1375)، «نقش فرهنگ در ساختار سیاسی ایران معاصر»، نقد و نظر، سال دوم، شماره سوم و چهارم، 112-137.
ابوطالبی، مهدی (1392)، «سیر تکاملی اعمال ولایت فقها در تاریخ معاصر ایران»، حکومت اسلامی، تابستان 1392، 18 (2)، پیاپی 68، 5-32.
اطهاری، کمال (1386)، «حاکمیت شایسته و ضرورت احیای حوزه عمومی»، جستارهای شهرسازی، شماره، 19، 20: 3-4.
افندی، میرزا عبدالله (1408ق)، ریاض العلما، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم: کتابخانه آیةالله مرعشیی.
انصاری، منصور (1383)، «یورگن هابرماس: حوزه عمومی به‌مثابه دموکراسی گفتمانی»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال 1، پیش‌شماره، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، دانشکده حقوق و علوم سیاسی.
تاورنیه، ژان باتیست (1363)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابو تراب نوری، با تجدیدنظر کلی و تصحیح دکتر حمید شیروانی، چاپ سوم، اصفهان: کتاب‌فروشی تأیید.
تنکابنی، محمد بن سلیمان (1361)، قصص العلماء، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
جرفادقانی گلپایگانی، محمد (1364)، علمای بزرگ از کلینی تا خمینی، قم: انتشارات معارف اسلامی.
جعفریـان، رسـول (1387)، نقش خانـدان کرکـی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، تهران: علم.
جعفریـان، رسـول (1381)، دوازده رســاله فقهـی دربارۀ نماز جمعه از روزگار صفوی، قم: انصاریان.
جعفریان، رسول (1389)، «منظومه طالب نامه»، فصلنامه پیام بهارستان، دوره 2، سال سوم، شماره 10.
جعفریان، رسول (1396)، «مفهوم و جایگاه عوام در ادبیات دینی ما»، انتشار 10 دی 1396 (https://www.khabaronline.ir/news/742221/مفهوم-و-جایگاه-عوام-در-ادبیات-دینی-ما)
حسینی قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسین (1359)، خلاصة التواریخ، به کوشش: احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
خوانساری، محمدباقر (1356)، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، 8 جلد، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
رابرت، هالوب (1375)، یورگن هابرماس نقد در حوزه عمومی، مجادلات فلسفی هابرماس با پوپری ها، گادامر، لومان، لیوتار، دریدا و دیگران، ترجمه حسین بشیریه، تهران: آرمان.
رنجبر، محمدعلی؛ مشکوریان، محمدتقی (1389)، «مواجهه محقق کرکی با استقرار حاکمیت صفوی در عصر شاه اسماعیل اول (907-930 ه.ق)، پژوهش‌های تاریخی (علمی-پژوهشی)، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره جدید، سال دوم، شماره چهارم (پیاپی 8)، ، صص 107-136.
روملو، حسن بیگ (1357)، احسن التواریخ، تصحیح و تحشیة عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات بابک.
سیوری، راجر (1380)، در باب صفویان، ترجمـه رمضان علی روح الهی، تهران: مرکز.
شاردن، ژان (1345)، سیاحت‌نامه شاردن (ده جلد)، ترجمه محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
شریعتی، روح‌الله (1380)، «حکومت در اندیشه سیاسی محقق حلی»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 14، 67-84.
عطارزاده، مجتبی (1388)، «رسانه‌ها و بازتاب هویت زن در عرصه عمومی»، مجله علمی-پژوهشی تحقیقات زنان، سال سوم شماره اول.
علی خواه، فردین (1387)، «کنش ارتباطی، بنیاد شکوفایی حوزه عمومی (اندیشه‌های یورگن هابرماس)»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 139-140: 114-125.
عیوضی، محمدرحیم (1386)، «علما و آخوندها شیعه و تحولات سیاسی-اجتماعی»، زمانه، شماره 57، 11-15.
قاضی احمد غفاری قزوینی (1343)، تاریخ جهان آراء، تهران:کتاب‌فروشی حافظ.
قزوینی، ابوالحسن (1367)، فوائد الصفویه، تصحیح و مقدمه و حواشی مریم میر احمدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کاظمی موسوی، احمد (1369) «دوره‌های تـاریخی تدوین و تحول فقه شـیعه»، تحقیقـات اسـلامی، سـال پنجم، شماره 1 و 2.
کاظمی موسوی، احمد (1376)، «جایگاه علما در حکومت قاجار»، ایران نامه، -(2):199-228.
کاظمی موسوی، احمد (1381)، «رویکرد علمای شیعه به شعائر و آداب عامه‌پسند»، ایران‌شناسی، سال چهاردهم، شماره 53، 54-78
کاظمی موسوی، احمد (1396)، نگاهی به نهادهای سنتی و آیین‌های بومی ایران، جستارهایی در حقوق، تاریخ و فرهنگ ایران، تهران: نشر آگاه.
کسلر، دیرک (1394) (گردآورنده). نظریه‌های جامعه شناسان کلاسیک از اگوست کنت تا آلفرد شوتس، ترجمه کرامت‌اله راسخ، جلد اول، تهران: نشر جامعه شناسان.
مجلسی، محمدباقر (بی‌تا)، بحارالانوار، تهران: الاسلامیه.
محمدباقر مجلسی (1390)، کتاب رجعت، تحقیق حسین موسوی، قم: انتشارات دلیل ما.
مدرس خیابانی تبریزی، محمدعلی (1369)، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، 8 جلد، چاپ سوم، تهران: انتشارات خیام تهران.
معینی علمداری، ج (1381)، «هابرماس: فرا ملیت و گسترش گستره عمومی»، مجله راهبرد، شماره 21، مرکز تحقیقات استراتژیک تهران.
مهدی زاده، محمد (1383)، «اینترنیت و حوزه عمومی»، رسانه، سال 15، شماره 3 (59)، ص. 111-132.
میرعلی، محمدعلی (1392)، «مشروعیت قیام علیه حاکم جائر در فقه سیاسی شیعه»، حکومت اسلامی، 18(4)، شماره پیاپی 70، 175-202.
نائینی، محمد حسین (1361)، تنبیه الامة و تنزیه الملة در اساس اصول مشروطیت یا حکومت از نظر اسلام، به کوشش محمود طالقانی، تهران: شرکت سهامی انتشارات.
نجف زاده، مهدی (1393)، «از همزمانی ظهور حوزه عمومی در ایران و غرب تا موانع اجتماعی-تاریخی گسترش آن در ایران»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره چهاردهم، شماره 1، بهار 1393، 92-115.
نصرآبادی، میرزا محمد طاهر (1378)، تـــذکره نصرآبادی، تصحیح محسن نـاجی نـصرآبادی، تهـران: اساطیر.
نقیبی، مهرزاد (1383)، «مشارکت زنان، روند دموکراسی خواهی و حوزه عمومی»، رسانه، شماره 59، 179-186.
ورعی، جواد (1395)، «جستاری در تاریخ و ادوار فقه سیاسی شیعه»، شیعه پژوهی، شماره 7، 125-147.
هابرماس، یورگن (1383). دگرگونی ساختاری حوزه عمومی: کاوشی در باب جامعه بورژوای، ترجمه جمال محمدی، تهران: نشر افکار.
یوسف زاده، حسینعلی (1392)، «حکومت اسلامی در عصر غیبت از نگاه علمای عصر صفوی»، حکومت اسلامی، 18 (4)، شماره پیاپی 70، 93-120.
AmirArjomand, S. (1984), “The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change” In: Shiʿite Iran from the Beginning to 1890, Chicago, pp. 125-34.
AmirArjomand, S. (1988), Authority and Political Culture in Shiʿism, Albany: State University of New York.
Auerbach, E. (1933), Das französische Publikum des 17. Jahrhunderts. München: M. Hueber.
Brunner, O. (1990), Land und Herrschaft. Grundfragen der territorialen Verfassungsgeschichte Österreichs im Mittelalter. Unveränderder Nachdruck der 5. Auflage. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Burke, K., (1935), Permanence and Change, New York.
Calhoun, C. J. (1992). Habermas and the public sphere. Cambridge, Mass: MIT Press.
Dempf, A. (1954), Sacrum imperium. Geschichts-Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgemeinschaft.
Gadamer, H-G. (1960), Wahrheit und Methode. Grundzüge einer philosophischen Herrmeneutik. Tübingen: Verlag Mohr Siebeck.
Habermas, J. (1963a), Theorie und Praxis: Sozialphilosophische Studien. Neuwied/Berlin: Luchterhand.
Habermas, J. (1990), Strukturwandel der Öffentlichkeit: Untersuchungen zu einer Kategorie  zu einer Kategorie der bürgerlichen Gesellschaft. Frankfurt (M): Suhrkamp taschenbuch.
Hauser, A. (1983), Sozialgeschichte der Kunst und Literatur. Sonderausgabe. München: Beck Verlag.
Hennis,W. (1960),  „Bemerkungen zur wissenschaftsgeschichtlichen Situation der politischen Wissenschaft“ in: „Gesellschaft, Staat, Erziehung“, Zeitschrift für Politische Bildung und Erziehung, Verlag Moritz Diesterweg, Jhrg. 1956, Heft 5.
Keane, J. (1988), “Despotism and Democracy. The Origins of the Distinction between Civil Society and the State 1750-1850”, in: ders., Civil Society and the State, London: Verso.
Kirchner, H. (1949), Beiträge zur Geschichte des Begriffs „öffentlich“ und „öffentliches“, Diss. Göttingen.
Madelung, W. (1978),“Karaki“, EI2. Vol 4, Leiden.
Merton, R.K. (1987), “Three fragments from a sociological notebook: establishing a phenomenon, specified ignorance, and strategic research materials”, in: Annual Review of Sociology 13 (1987), S. 1-28
Offe, C. (1989), “Bindung, Fessel, Bremse“, In: Honneth, A./McCarthy, T./Offe, C./Wellmer, A.)1989)(Hg.): Zwischenbetrachtungen im Prozeß der Aufklärung, Jürgen Habermas zum 60. Geburtstag. Frankfurt/M:Suhrkamp.
Reinhold, H. (1958), Zur Sozialgeschichte der Kaffees und des Kaffeehauses, in: Köln. Zeitschr.f. Soz. und Sozialpsych. Bd. 10.
Rühl, M. (1993), „Kommunikation und Öffentlichkeit“. In: Günter Bentele, Rühl, M. (Hg.): Theorien öffentlicher Kommunikation, München:Ölschläger.
Schmitt, C. (1970), Verfassungslehre. Berlin:  Duncker & Humblot.
Seidman, S. (1989)(Eds.), Jurgen Habermas on Society and Politics: A Reader (pp. 231-236). Boston, MA: Beacon Press.
Stephen, L. (1903). English Literature and Society in the 18th Century, London: Duckworth and co.
Trevelyan, G.M. (1948), Kultur- und Sozialgeschichte Englands, Hamburg: Claassen & Goverts.
Wehler, H-U. (1996), Deutsche Gesellschaftsgeschichte:Vom Feudalismus des Alten Reiches bis zur defensiven Modernisierung der Reformära 1700–1815, Bd. 1, München: C.H.Beck.
Weigand, F- L-K. (1909), Deutsches Wörterbuch. Stuttgard: Klett.