نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی فرهنگی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز f_motamad@yahoo.com

2 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز (نویسنده مسئول) mohaddesi2011@gmail.com

3 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول alizahed2@yahoo.com

10.22034/jsi.2020.244000

چکیده

هدف اصلی مقاله حاضر بررسی چگونگی گذار جامعه ایران از اندیشه‌های اتوپیایی هزاره‌ای بابیه به سوی اندیشه­ های اتوپیایی آزادی­ خواهانه است. اندیشه‌هایی که به شکل­ گیری مقدمات جامعه­ شناختی و معرفتی جنبش مشروطیت کمک نمودند. برای پیگیری این هدف با کمک از ایده­ آل تایپ­ های چهارگانه کارل مانهایم که پیرامون شکل­ گیری اتوپیای جدید در انتهای قرون وسطی به عصر جدید و مدرن است، به این تحول می‌پردازیم. داده‌های این پژوهش برگرفته از سفرنامه‌های فرنگ ایرانیان به کشورهای اروپایی است. یافته‌های پژوهش با رویکرد پدیدارشناسانه در سنخ­بندی خود، نشان­ دهنده این است که سفرنامه‌های ایرانی دوره قاجاریه به فرنگ، واجد عناصر اتوپیایی از سنخ اتوپیای جدید و آزادی­ خواهانه بودند و در مخالفت ایدئولوژیک با ساختارهای اجتماعی آن دوره نقشی بس مهم ایفا کردند. این اندیشه‌ها و آثار توانستند با کنار زدن و مستحیل نمودن اتوپیای هزاره‌ای بابیه که در نارضایتی و سرخوردگی مردم از شرایط موجود مورد توجه و استقبال واقع شده بود، باعث افق­ گشایی جدیدی شوندس. این افق و اتوپیای نو به واسطه اتوپیاسازی فرنگ در اندیشه و ذهنیت مخاطبان ایرانی آن عصر به خوبی شکل گرفت. این اتوپیا برسازندۀ درک جدید و مدرن جامعه ایرانی از مفهوم پیشرفت و گفتمان ترقی شد و آماده­ کنندۀ معرفتی و جامعه­ شناختی ایرانیان برای شکل­ گیری عصر مشروطیت شد.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون (1355)، امیرکبیر در ایران، تهران: انتشارات خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1340)، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران: انتشارات سخن.
آدمیت، فریدون (1351)، اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار، تهران: انتشارات خوارزمی.
ابن­خلدون، عبدالرحمن (1393)، مقدمه ابن­خلدون، ترجمه محمد پروین­گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی.
اسکینر، کوئنتین (1393)، بینش‌های علم سیاست، ج 1(در باب روش)، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران: فرهنگ جاوید.
اصفهانی، ابوطالب (1361)، مسیر طالبی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
اصیل، حجت­اله (1392)، آرمان­شهر در اندیشه ایرانی، تهران: نشر نی.
اعتضادالسلطنه (1351)، فتنه باب، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوایی، تهران: چاپ مزدک.
افشار، میرزامصطفی (1349)، سفرنامه خسرومیرزا به پطرزبورغ، به کوشش محمد گلبن. تهران: مستوفی.
افشار قزوینی، میرزاحبیب­اله (1380)، سفرنامه سیف­الملک به روسیه، به کوشش محمد گلبن، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
ایلچی، ابوالحسن­خان (1364)، حیرت­نامه، به کوشش حسن مرسل­وند، تهران: انتشارات رسا.
بهبهانی، آقااحمدبن محمدعلی (1372)، مرئات­الاحوال جهان­نما، مصحح علی دوانی، تهران: مرکز فرهنگی قبله.
بهنام، جمشید (1386)، ایرانیان و اندیشه تجدد، چاپ سوم، تهران: فرزان روز.
توکلی طرقی، محمد (1395)، تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران: پردیس دانش.
حائری، عبدالهادی (1367)، نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو روی تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
رضاقلی میرزا (1361)، سفرنامه رضاقلی میرزا، تهران: اساطیر.
زارعی، جلال (1394)، پژوهشی در آثار و افکار شیخیه، تهران: ترفند.
سرابی، حسین­بن عبدالله (1361)، سفرنامه فرخ­خان امین­الدوله (مخزن­الوقایع)، تهران: اساطیر.
سیاح، حاج­محمدعلی (1383)، سفرنامه حاج­سیاح به فرنگ، به کوشش علی دهباشی، تهران: سخن.
شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1390)، با چراغ و آینه؛ در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران، تهران: سخن.
شیرازی، میرزاصالح (1387)، سفرنامه میرزاصالح شیرازی، تهران: نگاه معاصر.
شوشتری، عبدالطیف­خان (1363)، تحفه­العالم، تهران: تهوری.
طباطبائی، جواد (1385)، تأملی درباره ایران؛ مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز: انتشارات ستوده.
طباطبائی، جواد (1386)، تأملی درباره ایران؛ نظر حکومت قانون، تبریز: انتشارات ستوده.
طبری، احسان (1360)، ایران در دو سده واپسین، تهران: بی نا.
ظل­السلطان، مسعودمیرزا (1368)، خاطرات ظل­السلطان، ج 3، تهران: انتشارات اساطیر.
ظهیرالدوله، علیخان (1371)، سفرنامه ظهیرالدوله، تهران: مستوفی.
عبدالکریمی، بیژن (1397)، دن­کیشوت­های ایرانی، تهران: نقد و فرهنگ.
عزالدوله، عبدالصمد میرزاسالور (1374)، سفرنامه عبدالصمد میرزاسالور عزالدوله به اروپا، تهران: نارمک.
علوی­شیرازی، میرزامحمدهادی (1363)، دلیل­السفرا، تهران: دنیای کتاب.
عنایت، حمید (1372)، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی.
فشاهی، محمدرضا (1386)، از گاتها تا مشروطیت (تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودالی ایران)، چاپ سوم، تهران: گوتنبرگ.
فوران، جان (1383)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات طرح نو.
قانون­پرور، محمدرضا (1384)، در آیینه ایرانی؛ تصویر غرب و غربی‌ها در داستان ایرانی، مهدی نجف­زاده. تهران: فرهنگ گفتمان.
کاسیرر، ارنست (1370)، فلسفه روشنگری، ترجمه یدالله موفق، تهران: نیلوفر.
کدی، نیکی (1387)، ایران در دوران قاجار و برآمدن رضاخان، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، تهران: ققنوس.
کسروی، احمد (1390)، تاریخ مشروطه ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
گرمرودی، عبدالفتاح (2536)، شرح مأموریت آجودان باشی، تهران: انتشارات اشرفی.
گودن، کریستیان (1383)، آیا باید از اتوپیا اعاده حیثیت کرد؟، ترجمه سوسن شریعتی، تهران: قصیده­سرا.
مانهایم، کارل (1392)، ایدئولوژی و اتوپیا؛ مقدمه‌ای بر جامعه­شناسی شناخت، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران: انتشارات سمت.
محمدپور، احمد (1392)، روش تحقیق کیفی ضد روش؛ منطق و طرح در روش­شناسی کیفی، تهران: جامعه­شناسان.
معتمددزفولی، فرامرز (1391)، تاریخ اندیشه جدید ایرانی؛ سفرنامه‌های ایرانیان به فرنگ، دفتر نخست: آیینه­آوران و عصر رویارویی با غرب. تهران: نشر شیرازه.
معین­السلطنه، محمدعلی (1363)، سفرنامه شیکاگو، تهران: انتشارات علمی.
مور، توماس (1380)، آرمان­شهر، ترجمه داریوش آشوری، تهران: خوارزمی.
میلانی، عباس (1381)، تجدد و تجددستیزی در ایران، تهران: اختران.
ناطق، هما (1368)، ایران در راهیابی فرهنگی، پاریس: خاوران.
وودراف اسمیت، دیوید (1393)، پدیدارشناسی؛ دانش‌نامه فلسفه استنفورد، ترجمه مسعود علیا، تهران: ققنوس. 
وینر، فیلیپ.پی (1386)، فرهنگ اندیشه‌های سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران: نشر نی.
هامیلتون، ملکُم (1376)، جامعه‌شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات تبیان.